АЛТЫНСАРИННАН ҚАЛҒАН АЛТЫННАН ҚЫМБАТ МҰРАЛАР

Ы.Алтынсаринның мұраларына қатысты оншақты қолжазба және алты көне кітап бар.

«Кел, балалар оқылық!» өлеңінің толық нұсқасы 308 жолдан тұрады. Ал, қазірге дейін ең толық деп танылған нұсқаның өзі 100 жолдан аспайды.

1880-1890 жылдары Ыбырай Алтынсариның кітаптары Қазан қаласында өте көп таралыммен, жиі басылып тұрған. «Кел балалар, оқылық», «Мәктубат = مكتوبات : Қазақ тіліндегі хрестоматия», «Шәрәйт-ул-Ислам (Мұсылманшылықтың тұтқасы) = شرايط الاسلام» қатарлы кітаптардың осыдан 140 жыл бұрын бір емес, бірнеше рет қайталай басылғанын, кітап қазақ даласында қолдан-қолға көшіріліп тарап кеткенін біреу білсе біреу білмейді. Ы.Алтынсаринның өлеңдері мен Міржақып Дулатұлының өлеңдері (Тұнық бұлақ) ауысқан. Ал Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысалы» Ы. Алтынсаринның өлеңдері деп, кітаптарға басылып тарап кеткені туралы естіп пе едіңіз?!

Тұңғыш педагог, ұлы ғалым қысқа ғана ғұмырында жазған кітаптары және ел арасында Ыбырай Алтынсаринның өлеңі деп таралған қолжазбалардың бірсыпырасы қорда сқтаулы. Ы.Алтынсаринның шығармалары тіпті де көп болуы мүмкін.

Осы аталған қызықты әрі маңызды мәліметтерді біз Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған сап асылдың сынығындай жазба мұралар негізінде айтып отырмыз. Ыбырай Балғожаұлының өмірі туралы бүгінгі жұрт жүрген сан түрлі пікірлерден бөлек, ауыл қарттарының өз ауызынан жазып алған деректердің сыры қандай? Ғалымнан қалған осыншама мол мұраның ғылымда толыққанды игерілмеуі, ұрпақтар санасына мықтап орнамауына тарихи себептердің ықпалы қандай болды? Жалпы алғанда, алаштың Аймаңдай Ыбырайы тереңірек зерттелуі керек.

Орысқа болып қамқоршы,

Мұсылманның ауылынан

Қызыр, Ілияс шегінген,

Пайғамбар көшіп дүниеден.

Арыстаным кеткен соң,

Ісілам туы сөгілген.

Алладан жәрдем болмаса,

Бәнде ғарып неғылсын.

Осы күнгі ерлердің

Қол-аяғы байлаулы,

Арбадағы мәстектей

Тертенің басын кемірген.

Зорлыққа қазақ үйреніп,

Ұра берсең үшбұу күн,

Борсықтай боп семірген....

Қолжазбалардың бірінде осы өлеңді және басқа да жыр жолдарын Ыбырай Алтынсары баласының өлеңі, еш жерде жарияланбаған өлеңдері деп көрсетеді. Қазынасы мол бабалардың аманаттарын арқалаған ұрпақтар жүгінің салмағы ауыр.

Еңлік-Кебектен туған бала – Ермек батыр

Қазақтың ұлы махаббат символына айналған "Еңлік-Кебек" туралы дүйім жұрт біледі. Шәкәрім Құдайбердіұлы жырлаған "Жолсыз жаза" дастаны осы қос ғашыққа ескерткіш болып қалғаны белгілі. Еңлік пен Кебектің трагедиясынан кейін, екеуінен туған сәби шырылдап Ақшоқыда қалады. Сол баланың тағдыры не болды екен деген сұраққа тарихи мұралар анық жауап береді.

Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында Ер Кебектің баласы Ермек батыр туралы тоғыз қолжазба сақталған. Бұл дегеніңіз құбылыс жағдай.

Аталған қорда Шәкәрім қажының "Еңлік-Кебек", "Қалқаман-Мамыр" дастандарына қатысты 20-дан астам қолжазба бар екенін туралы бұдан бұрын жазбамызда айтқанбыз.

https://qazdauiri.kz/archives/23722

Және теле-арнада сұхбатта баян еткенбіз.

https://youtu.be/SyyVPXf34K4

Ал Ермек батыр туралы тоғыз қолжазбаның ішінде Садық Қасимановтың "Ер Кебектің баласы – Ермек батыр" поэмасы мен Нұғыман Жиреншин қорға тапсырған, Кебектің жақын туысқаны Теңізбай молла жазыпты делінген "Бала Ермек" атты қолжазбаның шоқтығы биік деуге болады.

Бір ғана дастанның араб, латын, кирилл – үш жазумен жазылған онға жуық нұсқасы өзара зер салып салыстыруды, індете зерттеуді қажет етеді.

Көрмедім әке-шешем, түстеріңді,

Естідім арттарыңнан істеріңді.

Жолыңда екеуіңнің жаным құрбан,

Аяман жан-тәніммен күштерімді.

Арман жоқ, әке-шеше, сертке жеттің,

Баласы тегін қалмас ер Кебектің.

Егерде қыз боп тұусам өкінер ең,

Артыңа бізді тастап тұқым септің.

Жырдың Теңізбай нұсқасынан екі шумақ келтірдік. Бұл нұсқада арғын мен найман елінің біраз адамдарының есімі, жер-су атаулары кездеседі. Ермек батыр әке-шеше кегін алып мұратына жетеді. Ермекті даладан тауып алған нағашы атасы 140 жасқа келген. Батыр дұшпандарымен он күн шайқасқан. 2400 жылқыны барымталап, 84 кісіні байлап алған, т.б. әсірелеп, ұлғайтудың көне заман батырлар жырына тән үлгілері де кездеседі.

Ал жырдың төмендегі шумақпен басталатын Садық ақсақал нұсқасын Орталық ғылыми кітапханада ұзақ жыл қызмет істеген Есім Байболұлы ең кемелді нұсқа деп танып, өзі де бұл туралы мақала жазып кетіпті.

Ойласаң талай қилы заман өткен,

Не түрлі жақсы-жаман сонда кеткен.

Қымсетсе, қырылспақ, мейірім жоқ,

Нашарды құл қылыпты қолы жеткен.

Еріккен, есер өскен ақсүйектер,

Тағдырын адамзаттың ермек еткен.

Садық ақсақал нұсқасында Ермек батырдың нағашы атасы бағып алғаннан кейінгі өмірі кең көлемде суреттеліп, әке-шеше кегін алуы, кейін Айжан атты қызға Ермек ғашық болып, оны алып қашуы, алайда екеуінің жазадан құтылып, бақытты өмір сүруі баяндалады.

Мүмкін, ұлы махаббатқа ескерткіш болған "Еңлік-Кебектен" қалған асыл тұяқ Ермек батыр мен Айжаннан тараған ұрпақтар арамызда бар шығар?

Қазақтың рухани қазынасы жиналған кітапханаға ат басын жиі бұрып, ата-бабалар мұрасын оқып, рухани жақтан еңсесі биік ел болайық!

Журналдар топтамасы

Құрметті оқырмандар! Орталық ғылыми кітапхана қорына осы аптада келіп түскен жаңа журналдар топтамасын назарларыңызға ұсынамыз! Кітапхана рухани байлығыңды арттырып, көкірек көзіңді ашатын алтын қазына! Білімнің қайнар бұлағы, рухани құндылығымыз сақталған кітапханамызға келіп тұрыңыздар!

Қайым Мұхамедхановтың туғанына 105 жыл!

2021 жылдың қаңтар айында ғалым, абайтануды ғылыми негіздеуші, әрі алғашқы текстологы, ұстаз, ақын, жазушы, драматург, Шәкәрімтанудың негізін қалаушы - Қайым Мұхамедхановтың туғанына 105 жыл толды.

Қайым Мұхамедханов 1916 жылы 5 қаңтарда Семей қаласында дүниеге келіп, Семей педагогика институтының филология факультетін 1941 жылы бітірген. Содан кейін көп жыл әдебиет пәнінің мұғалімі, Абай мұражайының директоры қызметін атқарған. 1951 жылы «Абайдың әдебиет мектебі» тақырыбына кандидаттық диссертациясын қорғаған. Әдебиетке 1930 жылдың орта шенінде келген ол алғашқыда өлең-жырлар, драматургия жанрында бірқатар шығармалар жазды, тәржіме жасаумен де айналысқан. Әдебиет зерттеуші ғалым ретінде Абай мұрасының текстологиялық зерттеулеріне мол үлес қосты.

Қайым Мұхамедханов - КСРО Жазушылар одағының мүшесі, әдеби аудармашы, Семейде Абайдың мұражайын ұйымдастырушы, Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының, Жазушылар одағы сыйлығының, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының және Халықаралық Абай академиясының (Лондон) Алтын медалінің иегері, профессор, КСРО және Қазақстан халық ағарту ісінің үздігі.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы Қайым Мұхамедхановтың жарық көрген еңбектері мен ғылыми зерттеулерінен, қайраткерлік және қаламгерлік мұрасынан, және ол туралы жазылған естеліктерден кітап көрмесін ұйымдастырды.

ҚАЗАҚТА ЕҢ КӨП ЖЫРЛАНҒАН ТҰЛҒА – ХАН КЕНЕ

Отырушы едің ордада,

Бесті айғырдай ақырып.

Қарашының билерін,

Алдыма кел деп, шақырып.

Талма-тал түс болғанда,

Қараша қаздай қамалып,

Қарашың үйге толғанда,

Орданың іші ыссы деп,

Жапырағы жаудырап,

Көлеңкесі салбырап,

Сусылдап тұрған қайыңның

Түбіне кілем салдырып,

Ірбіті сары самармен

Ордадан қымыз алдырып,

Сылдырмақты ожаумен

Отырушы едің сапырып.

Осылар еске түскенде,

Қайғырмассыз ба аһ ұрып?!

.....

1922 жылы жазылған Қашқымбай атты жырлаушының қолжазбасынан. Бұл Арқадан Оңтүстік бағытқа ел көшіруге әзірленген Хан Кенеге Досқожа жыраудың айтқан толғауы.

Қазақта Абылайдан кейін Кенесарыдай көп жырланған тұлға жоқ. Орталық ғылыми кітапханада бір ғана Хан Кене туралы 66 қолжазба бар. Осыншама мол жазбаның 24-і Кенесары мен Наурызбай атында берілген. Хан Кене жайлы қолжазбалардың осынша көп болуы – Алты Алаш баласының айбоз ұлы Кенесарыны өте жақсы көретінін, ұлттық ұлы рухтың, ерлік пен әділдіктің, егемендік пен есе теңдіктің ту ұстаушысы ретінде бағалайтынын білдіреді.

Хан Кененеге қатысты мұралар толық игерілген жоқ. 60-тан асып жығылатын қолжазбалар арабша (төте жазу), латынша және кирилл жазуларымен естелікке алынған. Орыс тілінде жазылғандары да көбірек.

Хан Кененің соңынан ерген сенімді батырларымен бірге толарсақтан қан кеше жүріп, ұлт азаттығы, жер иелігі жолында жасаған ұлы күрестері бейнеленген бұл қолжазбалар – қазақтың қасы мен көзіндей қымбат жауһарлар деуге болады. Бұл жазбалардан сол дәуірдегі тарихи жағдайларды, жер-су атауларын, рулар мен кісі есімдерін, тарихи тұлғаларды, сондай-ақ, ататек шежірелерді де көруге, тереңдетіп зерттеуге мүмкіндік туады.

Қазақтың өткен тарихында елі мен жері үшін ғазиз жанын, қасық қанын арнаған боздақтар мен көшбасшы тұлғалар жиі зерделеніп, ұлттық мүдде мен рухани құндылықтың басында тұруы керек.

Нұрхан Бәтішқызы Ахмедованың туғанына – 105 жыл

Нұрхан Бәтішқызы Ахмедова 1915 жылы Жезқазған облысы, қазіргі Ұлытау ауданындағы №2 ауылда дүниеге келген. 1927 жылы Орынбордағы өлкелік мектепте алғаш рет мектеп табалдырығын аттап, оқуын Орта Азия геологиялық барлау рабфагінде жалғастырған..

1933-1938 жылдары Москва Темір жол транспорты институтының инженер-экономикалық факультетін бітіріп, мамандығы бойынша Түрксиб басқармасында инженер-экономист болып қызмет істейді.

1939 -1948 жылдары Қазақстан ЛКСМ Орталық комитетінің секретары қызметін атқарады. Ұлы Отан соғысы жылдары республика жастары жинаған қаржыға жасатылған «Қазақстан комсомолы» танк колоннасын тапсыру үшін майданның алғы шебіне барып, тыл еңбеккерлерінің сәлемін жеткізіп қайтқан. СССР Жоғары Советі Президиумы Жарлығымен «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы ерен еңбегі үшін» медалімен, 1948 жылы «Құрмет белгісі» орденімен марапатталған. Бірнеше жыл жастар және әйелдер арасындағы жұмыстарды атқарып, кейін ғылымға ден қойып экономика тақырыбында ізденістер мен зерттеулер жасауға бет бұрған.

Н.Б.Ахмедова 1953-1955 жылдары КПСС Орталық комитеті жанындағы қоғамдық ғылымдар академиясының аспирантурасында оқып, 1955 жылы «ҚазССР-нің экономикалық дамуында социалистік өндіргіш күштерді орналастырудың мәні» деген тақырыпта кандидаттық, 1972 жылы «Қазақстан өнеркәсібін орналастыру және оны дамыту мәселелері» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғаған. Жоғары оқу орындарында оқытушылық қызметтер атқарды. Комсомол, партия ұйымдарында басшылық қызметтерде болды.

1957 жылы Нұрхан Бәтішқызы Ахмедова Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасына директор болып тағайындалады. Сол уақыттан бастап Орталық ғылыми кітапхана одақ бойынша жоғары деңгейге көтеріліп, ғалымдардың білім ордасына айналды. Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Уфа, Ташкент қалаларының архивтерінде сақталған қазақ елінің асыл мұраларын жинау жұмысын білгір басшы ретінде дұрыс жолға қоя білді. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде «Дала уалаятының газеті», «Түркістан уалаятының газеті», «Айқап»журналы , «Қазақстан» газеттерінде басылған материалдардың мазмұндалған библиографиялары жарық көрді. Совет Одағының одақтас республикалары және шетел кітапханаларымен тығыз байланыс орнатылып, кітап алмасу аясы кеңейді. Н.Б.Ахмедова Қазақстан Ғылым академиясы Орталық ғылыми кітапханасында 30 жылдан аса директорлық қызметте болды, кітапхана жұмысын одақ бойынша жоғары дәрежеге көтерді, көптеген шәкірт тәрбиеледі. Шебер басшының ұйымдастыруымен ғылымның салалары бойынша жүздеген библиографиялық, ғалымдардың биобиблиографиялық көрсеткіштері жарық көрді.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы Н.Б.Ахмедованың туғанына – 105 жыл толуына орай ғалымның еңбектері, өмір жолы мен қызметі туралы жазылған кітаптардан көрме ұйымдастырды.

Сирек қордағы Абай мұралары

Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған хакім Абай мұралары туралы жазған Сымбат Игілікқызының мақаласы "Жас Алашта".

https://zhasalash.kz/.../sirek-qordagy-abaj-muralary...

Кітапхана қорында Абай Құнанбаевқа қатысты құнды қолжазбалармен қатар, осы кезге дейін шығып келе жатқан жинақтары да сақталған. Әлемге танылған Абайды қанша ұлықтасақ та артықтық етпес. Абай – мәңгі, ұрпағымен бірге жасай бермек!

ШАЛКИІЗ ЖЫРАУДЫҢ РУХТЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ОНШАҚТЫ ҚОЛЖАЗБАСЫ БАР

Құнан боз деген аты бар,

Алдынан қара кетпеген,

Артынан адам жетпеген.

Көк садақты, көк бетті,

Жараған боз келбетті,

Жалғыз оғын атқанда,

Мың кәпірді еңіретті.

.....

Енді бірін кім десең,

Сырты қызыл күймелі,

Омырауы алтын түймелі,

Тұу сыртынан қарасаң,

Дөнен бұқа шүйделі.

Қарт бурадай қабақты,

Қарт бір қазан тамақты.

... ......

Кәуірдің еті болмаса,

Өзге азықты жемеген.

Қарсы келген дұшпанды,

Қару етер демеген...

"Ноғайлының он шалы" атты қолжазбадан үзінді. Бұл атақты Шалкиіз жыраудың қалмақтың көп жылқысын айдап қашқанда, артынан қуып жеткен қалмақтарға өзінің тоғыз серігін суреттеп, төгіп айтқан жырларынан. Аңыз бойынша, осы өлеңнен кейін қуғыншылар қайтып кеткен деседі.

Қазірге дейін Шалкиіздің өлеңдері деген жырлар легіне енбеген осы секілді елдің ерлік рухын өсіретін отты жырлар қолжазба қорында көп. Бір ғана Шалкиіз шығармаларына қатысты 11 қолжазбаны Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорынан ашып, парақтап отырмыз. Қолжазбада бұған дейін тұрақтанған көзқарастарға ұқсамайтын деректер жетерлік. Мысалы, Шалкиізжыраудың "Ор-ор қоян, ор қоян" атты жыры қолжазбада Атақты Орақ бидің сөзі ретінде келеді. Яғни бұл Орақтың Шалкиізге қайтарған жауабы. Ал бүгінгі бізге жеткен жыраулар жырының көбі тапбермеде айтқан шешендік толғаулары екеніне де қолжазбалар қызықтыра түседі. Хан мен бидің, қаракөктің алдына барғанда ағыл-тегіл жөңкіле жыр тудырып сүбелі сөз, сүйекті ой тастау – шын мәнінде алаш баласында ғана бар аса үлкен поэтикалық қуаттың белгісі. Тіптен оны шығармашылықтың шыңы деуге де болады. Ұлттық әдебиетіміздің ұлы арнасы саналатын жыраулар жыры қайта қаралуға тиісті өміршең өзекті тақырып.

Шалкиіз жырау (1465-1560) - ақын, жырау, батыр. Шалкиіз - туындылары орыс тіліне аударылған ақын-жыраулардың бірі. Оның шығармашылығын сол дәуірдегі орыс оқымыстылары мен зерттеушілері жоғары бағалаған. Темір биге айтқандары әртүрлі жинақтар мен басылымдарда бірнеше мәрте басылды. Жыраудың қазақ көне әдебиетіндегі орны ерекше. Шалкиіз жырау ғұмырының көп бөлігін Ноғай ордасының билеушісі Темір бидің қол астында өткізеді. Турашылдығымен, әділдігімен, даналығымен ел алдында беделді болады. Өмірінің соңғы жылдарын Хақназар хан тұсындағы Қазақ мемлекетінде өткізеді.

Оқырманға қызықты болсын деп, Орақ пен Шалкиздің екеуіне де ортақ "Ор-ор қоянды" келтірдік. Мазмұнына қарағанда бұл Шалкиздің емес, Шалкизге қарата айтылған шешендік жыр деуге негіз бар.

Ор, ор қоян, ор қоян,

Ор қоян атлы бір қоян,

Он екі көжек атасы -

Қаудырқұлақ шал қоян

Жүйрікпін деп мақтанбас.

Жүйрікпін деп мақтанса,

Ұзын жолдың үстінде

Оралып ойнап тұрған

О дағы бір құба арланға жолығар!

Алма мойын сам үйрек

Ана Еділден көксіген,

Көлді тастап қырға ұшса,

О дағы бір тарланға жолығар!

Далада құлан, домбай шұбырса,

О дағы бір егеулі оққа жолығар!

Тағыдай түн түре қараған,

Таң берісіп жусаған,

Тарпаңдай тізесін бүгіп су ішкен

Арқада мезгілсіз жылқы жусаса,

О дағы бір аш қасқырға жолығар!

Сөйлегенде сөзі аузына сыймаған,

Еріккенде қызыл тілін тыймаған

Ғақбытлы сол жаман

О дағы бір пәлеге жолығар!

Атадан алтау тудым деп,

Салмақтама неменді.

Салмақтасаң немеңді,

Тәңірі тесер төбеңді:

Бір жеке туғанға жолығып,

Өкпесі сонда торығар.

Ал, мына жыр дуалы аузы жыраудың өзіне үйлесіп тұр:

Балпаң, балпаң басқан күн,

Бай ұлынан асқан күн,

Орманбет би өлген күн,

Он сан ноғай бүлген күн.

Жез қарғылы құба арлан

Жетіп түлкі шала алмай,

Жалған аңын ала алмай,

Қорашыл төбет болған күн.

Оң қанатын теріс соғып,

Лашын құс қу ала алмай қалған күн.

Ораздының он ұлы

Ойын салып жүргенде,

Жиырлының жалғызы

Атқан оғын таба алмай,

Жер сабалап қалған күн!

Зардыхан Қинаятұлының туғанына – 80 жыл

Саналы ғұмырының 50 жылын кеңестік кезеңде Моңғолияда, қалғанын атажұртта өткізген Моңғолияның мемлекет және қоғам қайраткері, тарих ғылымдарының докторы Зардыхан Қинаятұлының туғанына – 80 жыл толып отыр. Зардыхан Қинаятұлы 1940 жылы 30 желтоқсанда Моңғолияның Қобда өлкесінде дүниеге келген. 1965 жылы Моңғол мемлекеттік университетін Сухе-Батор атындағы стипендиямен тарих мамандығы бойынша бітірген. 1972-1975 жылдары Мәскеудегі Қоғамдық ғылымдар академиясының аспирантурасында білімін жалғастырып, философия ғылымдарының кандидаты, ал 1987 жылы осы оқу орнында тарих ғылымының докторы атағын алған. Моңғолия Халық Республикасының Орталық атқару, партия органдарында түрлі қызметтер атқарған. Еліміз Тәуелсіздігін алған жылдары атажұртқа оралып, қалған бар өмірін еліміздегі тарих ғылымын зерттеуге арнады. Бірнеше тілді меңгерген ғалым қазақ мемлекеттігі тарихына және Моңғолиядағы қазақ диаспорасына байланысты бірнеше монографиялық еңбектер жазды. Еңбектері жоғары бағаланып, Моңғолияның және Қазақстан Республикасының наградаларымен марапатталды.

2020 жылдың 23 желтоқсанында Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің «Рухани жаңғыру» институты және «Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы» Республикалық қоғамдық бірлестігі ұжымдарымен бірлесіп Зардыхан Қинаятұлының ғылыми мұрасын зерделеп, оған баға беру және насихаттау мақсатында «Ұлы Дала тарихы және тұлға» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік онлайн-офлайн конференция өткізді.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы белгілі саясаткер, тарихшы-ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зардыхан Қинаятүлының әр жылдары жарық көрген монографиялары мен мерзімді басылымдарда жарияланған ғылыми мақалаларынан кітап көрмесін ұйымдастырды.

"ҰЛЫ ДАЛА ТҰЛҒАЛАРЫНЫҢ" КӨПТОМДЫҒЫ КӨШ БАСТАҒАН ЖАҢА КІТАПТАР ЛЕГІ

Көне түркі тұлғалары мен арғықазақтар, Қазақ ойшылдары, Қазақтың би-шешендері, Қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарлы көлемді атаулар бойынша көптомға жоспарланған "Ұлы дала тұлғалары" сериясының төрт томы және томдардың анықтамалық көрсеткіші бастаған құнды кітаптар кітапханамызға келді.

Қытай ғалымы Су Бэйхайдың "Қазақтың жалпы тарихы" төрт томдық кесек еңбегі де кітап қорымызға түскенін айта кеткен жөн. "Нұрлы әлем" баспасынан шыққан Абай Құнанбайұлы 175 жыл, "Ұлы дала халқы мәдениетіндегі қоршаған орта", "Жыр арқауы - ата заң", "Өрт жылдардың отты жандары", т.б. жаңа кітаптар да қазынаға қосылды. Темірхан Медетбектің "Аудармалар, ой - толғамдары", Әлібек Асқаровтың"Туған жерге туыңды тік!" эсселері, Мадина Омарованың "Көмбе нанның дәмі", Нұрдәулет Ақыштың " Аласа таулар аясында" романы, Қайрат Раевтың " Алаштың арда ұлдары", Айгүл Кемелбаеваның "Папирус" жинағы, Серік Оспанның "Балуан Шолақ" еңбегі және Есболат Айдабосын "Тибет аруы" кітабы, т.б. әдеби, ғылыми және шет тілінен аударылған қырыққа жуық жаңа кітаптар кітапханамыз арқылы оқырманға жол тартты.

ҚАЗЫНАМЫЗҒА "ҒАЖАЙЫП ҒАЛАМ" АТТЫ КІТАП ҚОСЫЛДЫ

Танымал тележурналист, публицист Гүлмәрия Кулиясқызы Барманбекова Орталық ғылыми кітапханасына өзінің жақында баспадан шыққан "Ғажайып ғалам" атты кітабын сыйға ұсынды. Саяхат сырларын тақырып еткен қаламгердің бұл кітабы өзінің бұрын-соңды аралаған елдерінен алған әсерлері негізінде жазылған сапар естеліктерінен тұрады. Қазақ басына төнген ауыр жылдарда өткен ғасырдың алдыңғы ширегінде Алтайдан ауып, Аспантау асып, Анадолы, Еуропа елдеріне қоныс аударған қандастарымыздың бүгінгі өмірін де тілге тиек ететін бұл кітап оқырмандар үшін аса құнды жазбалар жауһары деуге болады.

Автор кітабын Орталық ғылыми кітапханасының меңгерушісі Қарлығаш Ескендірқызына арнайы табыстады. Алты миллион кітап қоры бар үлкен қазынаға кітабын қосқан қаламгер ақжарма тілегін, алғысын білдірді.

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының құрылғанына – 75 жыл

Биыл Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының құрылғанына – 75 жыл толып отыр. Еліміздегі тарихшы мамандардың бірнеше буыны осы ғылыми мекеменің қызметімен тікелей байланысты. Институт отандық тарих ғылымының барлық кезеңдерін зерттеу, жоғары дәрежелі кадрлар дайындау, әлемдік тарих пен мәдениеттің, өркениеттің дамуына үлкен үлес қосқан ғылыми мекеме.

1961 жылдың қаңтар айында Тарих, археология және этнография институтына ұлы ғалым Ш.Ш. Уәлихановтың есімі берілді. Ғылым академиясы Президиумының 1991 жылғы 12 қыркүйектегі №73 қаулысымен институт Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты болып атауы өзгертілді.

Қазақстандағы тарих ғылымын дамыту және тарихшы мамандар дайындауда академиктер А.Н.Нүсіпбекев, Б.А.Төлепбаев, Е.Б. Бекмаханов, Р.Б.Сүлейменов, Б.С.Сүлейменов, М.Қозыбаев, Г.Ф.Дахшлейгер және т.б. көптеген ірі ғалымдардың еңбектерін ерекше атауға болады.

2020 жылдың 22 желтоқсаны күні Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының құрылғанына -75 жыл толуына орай «Қазақстан тарих ғылымы: өткені, бүгіні және келешегі» атты ғылыми-теориялық конференция өткізді. Конференция жұмысы онлайн-офлайн форматында өтті.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты тарихшы ғалымдарының әр жылдары жарық көрген ғылыми еңбектерінен кітап көрмесін ұйымдастырды.

Бауыржан Момышұлының туғанына – 110 жыл

Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде,

Деп жылар талай қазақ мен өлгенде.

Ұрпақ айтар сексен мен жүздігімді,

Тарихтың түкпірінен сөз келгенде.

Б.Момышұлы

Ерліктің символына, аты аңызға айналған қаһарман қолбасшы Бауыржан Момышұлының туғанына биыл – 110 жыл толып отыр.

Бауыржан Момышұлы 1910 жылы 24 желтоқсанда Жамбыл облысының Жуалы ауданындағы Мыңбұлақ ауылында дүниеге келген. Балалық шағын туған ауылында өткізіп, оқуын орталықтағы мектеп-интернатта жалғастырады. Мектепті бітіргеннен кейін ауылдық мектепте ұстаздық, кеңестік мекемелерде әр түрлі қызметтер атқарады. 1932 жылы әскер қатарына шақырылып полктық мектепте әскери мамандықты меңгерген ол запастағы командир ретінде әскери жұмысын аяқтайды. 1936 жылы Б.Момышұлы Қызыл Армия қатарына қайтадан шақырылып, атқыштар полкының командирі болып тағайындалады. Әскер қатарында болған жылдары бірнеше әскери мамандықты меңгеріп, 1941 жылы еліне оралады.

Кенеттен басталған Ұлы Отан соғысына Алматы маңында жасақталған 316-атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады. Майданда батальон, полк командирі қызметтерін атқарып, соғыстың соңғы жылдары генерал Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизияны басқарады.

Майдан даласында фашистерге қарсы ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен көзге түсіп, Мәскеу түбіндегі ерлігі сол кездің өзінде-ақ аңызға айналады. Өзінің «Москва үшін шайқас» атты кітабында сол шайқас туралы, жанындағы майдандас жауынгерлердің ерлігі туралы жазады.

Соғыстан кейін Бауыржан Момышұлы Совет Армиясы Бас штабының Жоғары әскери академиясында сабақ береді. 1956 жылы гвардия полковнигі атағымен әскер қатарынан босайды. Әділет жеңіп, кешіксе де 1990 жылы туғанына 80 жас толуына орай Кеңес Одағының батыры атағы беріледі. Бауыржан Момышұлы майдандағы көрсеткен ерліктері үшін бірнеше орден, медальдармен наградталған. Батыр бейнесі, ерлігі туралы фильмдер түсіріліп, кітаптар жазылды, көптеген естеліктер айтылды. Момышұлы А.Бектің «Волоколамское шоссе» повестінің, жазушы Ә.Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» романының басты кейіпкері. Батырдың құрметіне әскери оқу орындарына, көшелерге, мектептерге аты беріліп, ескерткіштер қойылды. Ресейде де мектеп пен көшеге Б.Момышұлы аты берілген. Б.Момышұлының өмір жолдары, майдандағы ерен ерліктері және бейбіт өмірдегі қызметі мен шығармашылығы туралы замандастарының көптеген естеліктері жарық көрді.

1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен «Халық қаһарманы» атағы берілді.

Бойында нағыз әскери адамға тән қаһарлылық пен Отанға деген сүйіспеншілік қатар үйлесімін тапқан әскери қолбасшының сұрапыл соғыстағы ерліктері мен бейбіт өмірдегі қызметтері отаншылдық пен патриотизмнің үлгісі. Майдан даласында шебер қолбасшы, стратег және тактик болған Бауыржан Момышұлы өз көзімен көрген қан майдан оқиғаларын ақ қағаз бетіне түсіріп, көптеген мемуарлық еңбек жазған жазушы. Оның қаламынан шыққан 30 томнан асатын еңбектері жас ұрпаққа үлгі болары сөзсіз.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық Ғылыми кітапханасы Бауыржан Момышұлының еңбектері мен ол туралы жазылған шығармалардан кітап көрмесін ұйымдастырды.

1916 ЖЫЛҒЫ АУМАЛЫ-ТӨКПЕЛІ ЖАҒДАЙДЫ БЕЙНЕЛЕЙТІН ҚОЛЖАЗБАЛАР КӨП

Халық арасындағы ақындардың жазып қалдырған қолжазбалары терең зерттелуі керек. Қиын жылдарда із-түзсіз кеткен тұлғаларды табуға жәрдемі тиетін материалдар парақталғаны дұрыс.

Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында қазақ тарихының әрбір кезеңдерін, әсіресе екі тізгін бір шылбыр қолдан кеткен кезеңде көрген қорлық пен ұлттық қасіретті хатқа түсірген қолжазбалар көп. Біз бүгін құрметті оқырманға сол жазбалардан бірнешеуін таныстырамыз.

«Қазақ халқы Руссия патшасына қарағанда, атаңыз патша хазіреті қазақтан әскер алмасқа ант қағаз жасалған. Не үшін өзіңіз іс туғызып, қазақтан әскер алмақшы болғансыз? Біздің қазақ халқы әскер бермекші емеспіз...»

1916 жылы Қазақтардың патша үкіметіне жіберген телеграммасының мазмұнынан үзінді.

«Қалиев Қами өлеңдері» деген атпен 1951 жылы қорға түскен бұл жазбада автор «он алтының зарын» бейнелейтін оқиғаларды баян етеді. Жазбаның басқы бөлегінде автор патша үкіметі қазақтың 19-31 жас аралығындағы жігіттерін әскерлік пен қара жұмысқа алуға бұйрық бергенін, оған халықтың қарсылығы туралы айтады және телеграмма жайын сөз етеді. Содан кейін «Өткен өмірде» атты ұзақ толғауын жазады. Қалиев Қами Ақмола облысынан (Еркіншілік ауылы). Осындай жазбалардың тағы бір нұсқасын 1947 жылы Сәбит Мұқановтың атына жолдағанын, бірақ хабар ала алмағанын, осы жазба басуға жараса да, жарамаса да бір хабар беруін өтінген.

Жалпы осындай мазмұндағы жазбалар қорда өте көп. Екінші бір қолжазбаға назар аударайық:

......................................................

Кім білсін топырақпен жасырылмай,

Жем қылып тояттай ма ала қарға.

Сайрандап сахарада жүрген жастар,

Қамалып шыға алмастай терең жарда.

Елдегі ақ өлімде арман жоқ қой,

Кім білсін жем бола ма құзғындарға?!

Жайлауда жатыр еді елім аман,

Ұлықтан пошта келді мұндай жаман.

Тағы да кісі жисын дегенді естіп,

Шауыпты шабарманым елге таман.

Авторы: Марқабаев Нұрсапа

Көсембек Байғұттыұлы жазып, қорға тапсырған бұл жазбадан да көптеген тарихи деректерді, рулардың және кісі аттарын, жер-су атауларын білуге болады. Бәрінен де маңыздысы, бұл ұзақ өлеңде халықтың еркінен тыс әскерлікке және ауыр жұмысқа қабылданған жастардың қиыр шеттегі қиын күндері, ел-жұртқа деген сағыныштары сөз болады.

Бұл өткен ғасыр қасіретін бейнелейтін жүздеген жазбалардың бірен-сараны ғана. Бүкіл ел көлемінде атағы жайылмаған осындай авторлардың қолжазбаларынан қазақ руларының, жергілікті ауыл-аудандардың өткен тарихын, тіпті қиын жылдарда із-түзсіз кеткен ата-бабалардың дерегін табуға мүмкіндік бар.

«ҚЫТАЙ ХИКМЕТТЕРІНІҢ» КАТАЛОГЫ ЖАРЫҚ КӨРДІ

Әлем жұртшылығына ортақ небір ғажап көне кітаптар Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар мен қолжазбалар қорынан көптеп табылады. Кітапхана талай жылдан бері сондай құнды мұралардың көрсеткіштерін, каталогтарын жасап, ғылыми қауымға ұсынып келеді. Теңізден тебен іздегендей қиындық тумауы үшін, қорда бар тарихи, мәдени мұралардың көрсеткіштерін жасап отыру – зерттеушілердің уақытын үнемдеп, заманауи тәсілдер арқылы ізденіс жасауына, тіптен, еліміз ғылымының алға ілгерілеуінде алар орны ерекше. Орталық ғылыми кітапхана бұған дейін шығарған «Қазақ жазба мұраларындағы хандар шежіресі», «Қолжазбалардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткіштері» және «Парсы тіліндегі кітаптардың каталогы» қатарлы жинақтар ғылыми қауымның ізденісіне жетектеушілік рөлін атқаруда.

Кезекті шүйіншілі хабарымыз – «Орталық ғылыми кітапхана қорындағы қытай тіліндегі тарихи жазбалардың сипатталған библиографиялық катологы» баспадан шыққаны туралы. ОҒК қорында жалпы әр тақырыпта, әр саланы қамтып жазған қытайдың жүздеген көне жазбалары бар. Бұл жолғы каталогқа солардың 60-ы енгізілді. Дүние тарихы, Қазақстан және Орта Азия елдерінің өткен-кеткені, Шығыс медицинасы, қытайтану, т.б. аса құнды тақырыптарды зерттеуде оңай қолға түсе бермейтін, көрші елдің көне иероглифтерімен жазылған мұралардың көрсеткішінің жарыққа шығуы кітапхана ұжымы үшін ғана емес, жалпы ғылыми қауым жөнінен қуанышты жаңалық деуге болады.

Оқырманның есіне сала кетейік, ОҒК-дағы Қытай құнды жазбалары туралы бұдан бұрын да аңдатпа ретінде ақпаратпен бөліскен болатынбыз. Онда патшалық Қытай мемлекеті кезінде қытайлар жазған кейбір кітаптардың 200, 300 тіпті 1000 томдықтарына дейін басылып шыққаны және әлемде сирек кездесетін осы кітаптардың Орталық ғылыми кітапханада сақтаулы екені айтылған еді. Ғылымның бір саласында желілес мыңдаған том жазуды қытай елі ерте қолға алғанын осыдан білуге болады.

ЕЛ ҚАЗЫНАСЫНА 50 КІТАП ҚОСЫЛДЫ (Қаламгерлер кітаптарын кітапханаға сыйға тартты)

10 желтоқсан күні Қазақтың белгілі қаламгерлері өздерінің кітаптарын Орталық ғылыми кітапхананың қазынасына қосты. Қаламгерлер сирек кітаптар мен қолжазбалар қорында сақталған арысы мың жыл, берісі ғасыр «жас жасаған» көне басылымдар мен қолжазбалар көрмесін тамашалады. Қонақтар Орталық ғылыми кітапхананың меңгерушісі Қаймақбаева Қарлығаш Ескендірқызымен кеңесе отырып, өздерінің қаламынан туған кітаптарын ұсынды.

Айталық, бұл күнде жасы сексенге келген ақын, жазушы, сценарист Қажыбек Төтекин «Жаным, саған айтайын» (өлеңдер мен дастандар), «Бойтұмар» (әңгіме, повестер), «Дарымаған қарғыс» (эссе, өлең роман) кітаптарын тарту етіп, ақжарма тілегін ағытты. Ақын Сіләмхат Сейтқамзаұлы «Ақжайқын» жыр жинағын кітап қорына сыйлады. Жазушы, этнограф Байахмет Жұмабайұлы «Ою-өрнек әлемі», «Жартастар үн қатады», «Балбалдар мен кешендер», «Қазақтың сауда мәдениеті», «Бұқарбай батыр», «Зуқа батыр», «Өшпес есімдер» қатарлы оншақты еңбегін; Жазушы, этнограф Болат Бопайұлы «Қазақ кәдесі», «Қазақ мінезі», «Қазақ наурызнамасы», « Қазақ таныған гүлдер», «Бастаудан бақиға дейін», «Қазақ аспан есебі», «Ақыт ақиқаты», «Қазақтың алғыстары мен қарғыстары», «Қазақ жұлдыз жорамалы» қатарлы он кітабын; ақын, публицист-жазушы Болат Құрманғажыұлы Әкежан «Бөрі ұлыған түндер» (әңгімелер), «Зерде» (монография) және «Тек» атты тарихи романын; ақын, жазушы Дәулетбек Байтұрсынұлы «Күнәсіз мекен», «Топыраққа сіңген нұр», «Сенің арқаң», «Ясин-Нұр», «Ақыреттің егіні», «Өлместің суы бар ма», «Төлеген оқыған хат» кітаптары мен қоса «Өмірдің өзі» атты төрт томдық еңбегін сыйға тартса, жазушы Таухидін Зәменұлы «Өмір іздері» атты кітабын, күйші Мұқаш Таңғытұлы «Жайсаң», «Шежірелі шертпе күй» еңбектерін өз қолдарымен табыстады.

Орталық ғылыми кітапхана басшылығы қаламгерлерге «Алғыс хат» берді. Осылайша елуге жуық кітапты ел қазынасына қосқан авторлар да бастамаға ризашылықтарын білдірді. Әдетте жеке қаражатпен шыққан кітаптардың үлкен кітапханаларға жетпей қалатын олқылығын ескере отырып, қалам иелерін кітапханаға кітаптарын сыйлауға шабытарндыратын осындай игі шаралардың көбірек болғаны ел болашағы тұрғысынан да алар орны ерекше.

«Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы»

2020 жылдың 7 желтоқсанында РМК «Ғылым ордасында» қазақтың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың туылғанына 185 жыл толуына орай Орталық ғылыми кітапхана мен Сирек кездесетін кітаптар музейі бірлесе ұйымдастырған «Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы» атты экспозицияның ашылу салтанаты өтті.

Іс-шара кезінде Орталық ғылыми кітапхана мен Сирек кездесетін кітаптар музейінің қорына т.ғ.д., профессор Әбусеитова М.Қ. «Ш.Ш.Уәлихановтың сегіз томдық шығармалар жинағы» мен «Қазақстан тарихының мыңжылдық дереккөздері» атты кітап-альбомды сыйға тапсырды.

Шығармалар жинағына Ш.Уәлихановтың алдыңғы 5 томдық басылымында жарияланбаған Орталық ғылыми кітапхана қорында сақтаулы қолжазбалары мен саяхат күнделіктері енгізілді.

АХМЕТ БАЙТҰСРЫНҰЛЫНАН ҚАЛҒАН БАЙ МҰРА

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы артына ұшан-теңіз мұра қалдырған тұлға. Өмірі толассыз күреспен өткен бірегей ғалымның қыруар еңбектері 1912-1927 жылдар арасында жарияланды. Өзі басқарған «Қазақ» газеті, басқа да мерзімді басылымдарда жарияланған жүздеген жазбаларынан сырт, өз авторлығымен жеке кітап болып шыққан кітаптары ең көп қайраткер де осы Ахмет Байтұрсынұлы деуге болады. Ғалымның кітаптары өзі тапқырлаған «Төтеше әліпбиімен» басылған. Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар қорында ұлағатты ұстазымыздың 15 кітабы сақталған. 1930 жылдан бастап ғалымның жазбалары мен ұстанымдарына шектеу қойылып, 1937 жылы жазықсыз атылып кеткеннен кейін 1989 жылы ақталғанға дейін ғалымның мұралары туралы ауызға алу мүмкін болмады. Елу екі жыл үнсіз жатқан мұралар Қазақ елі Тәуелсіздік алғаннан кейін ұлт руханиятына жұмыс істей бастады. «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» деген Ахаңның арманы біртіндеп орындала бастады. Осы орайда Ахметті ақтауға талпыныс жасаған ғалымдардың алғашқысы болып академик Рабиға Сыздық аталады. Рабиға Сәтіғалиқызы 1978 жылы бір ғылыми басқосуда алғаш рет Ахаңның ұлылығы туралы қызыл үкіметтің алдында именбей сөз айтқан еді.

Ахмет Байтұрсынұлының «Әліпбе», «Оқу құралы», «Тіл – Құрал», «Тіл жұмсар», «Баяншы» қатарлы оқулықтары әр жылдары сұраныспен неше мыңаған таралыммен басылса, бір жылдың өзінде бірнеше қайтара басылғанына тарихи мұраның өзі айғақ. Бір ғана «Тіл – Құралы» ілгерінді-кейінді 34 рет қайтара басылған. Ол кездегі кітаптардың әсіресе оқулықтардың әр бір басылымының таралымы 5000 данадан кем болмайтынын ескерсек, Ахаңның осы кітабы 200-300 мың дана болып жұрттың қолына тиіп отырған. 5000 дегеніміз ең төменгі көрсеткіш. 13000, 15 000 таралымдағы Ахаң кітаптары Мәскеу, Петербор, Тәшкент, Семей, Қызылорда, Орынбор қатарлы қалалардан жалпақ қазақ даласына жетіп отырды. Ал, бүгінгі елгезек интернет заманында сіздің жазбаңызды кемінде 5000 кісі оқи ма?

Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысал», «Маса», «Ер Сайын» еңбектерін де төмендегі суреттер тізбесінен көре аласыздар.

Бүгін алаштың айбоз ұлы Ахмет Байтұрсынұлының шаһит болған күні. Әлемдік деңгейдегі ғалымның Орталық ғылыми кітапханада сақталған кітаптарының суретін ғалымның туған халқы – сіздерге ұсындық. Еліміз егемендік алғаннан кейін Ахмет Байтұрсынұлының мұралары жинақталып неше қайтара басылды. Байтұрсынұлын зерттеушілер де бар. Дегенмен күн өткен сайын ғалымның көзіндей аса мол көне кітаптарының құны арта бермек. Суретте көрсетілген көне кітаптардың ішіндегі мазмұндардың біршама толық жинақталып, түпнұсқа сақтау принципі негізінде қайталай басылып шыққан нұсқасы деп, 2017 жылы баспадан шыққан «Ахмет Байтұрсынұлының тілтанымдық мұрасы» деп аталатын 571 беттен тұратын үлкен жинақты атауға болады. Тағы бір қызықты дерек, 1954 жылы Түркиядан шыққан «Түркістанда Түрікшілдік пен халықшылдық» атты кітаптың да кітапханамызда бір нұсқасы бар. Кеңес үкіметінің темір тегеуріні батып, Алаш туралы айту толықтай шектеуге ұшыраған сол кезеңде осы кітапта Абай, Ахмет, Мұстафа, Мағжан, т.б. тұлғалар Түрік еліне таныстырылған екен.

Ахмет Байтұрсынұлы (5 қыркүйек 1872 жыл, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді ауданы Сарытүбек ауылы – 8 желтоқсан 1937, Алматы қаласы) — қазақтың ақыны, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері. Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.

Ұлт ұстазының рухы бейіште шалқысын!

«Женщины Казахстана на войне 1941-1945гг.»

Бүгін "Ғылым ордасы" РМК Орталық ғылыми кітапханасының қорына Д. З. Игсатованың «Женщины Казахстана на войне 1941-1945гг.» атты жинағы тарту етілді.

Басылымда Отан қорғауға шыққан батыр әйелдердің есімдері берілген.

Қазақстандықтардың тылдағы ерліктері майдан үшін өте қуатты арсенал болды. Жинақта майдангер қазақ қызы Халида Маманованың майданда бас дәрігер дәрежесіне дейін көтеріліп бейбіт заманда профессор атағына ие болғаны туралы өте шынайы түрде баяндалған.

ОСМАН МЕМЛЕКЕТІ ОРЫС АҚЫНЫН ЕРТЕ ЗЕРТТЕГЕН

Осман (Түркия) түріктері 1868 жылдың өзінде орыстың атақты ақыны А.С.Пушкиннің (1799-1837) шығармаларын аудара бастаған. Ал бұл кезде мүмкін Абай атам Жидебайда Пушкин шығармаларын сүйіне оқи бастаса керек. Түрік ақыны Пушкиннің өлеңдерінің ішінен таңдап отырып «Бақшасарай естеліктерін» аударып, өз халқына жеткізген. Себебі, Пушкин бұл өлеңді Қырымдағы Бақшасарайды көргенде шабыттанып жазған екен. Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар қорында сақталған сол кітаптың суреті төменде. Ол туралы мынадай ақпарат берілген:

«Puşkin, A.S., Bahçesaray Çeşmesi, Peterburg, 1827 – 1868.

А.С. Пушкинның «Бахчесарайский фонтан и Талисман» шығармасының түрік тіліне (осман) аудармасы. Юсуф Исхақоғлы СПб-де 1868-ші жылы Аударған. Пушкин Қырым ханының Бахчесарай сарайын көріп әсерленіп жазған поэмасы. Пушкин бұл поэманы 1821–1823-ші жылдары жазған. 52 бет».

Демек түрік ақыны Юсуф Исхақоғлы Петерборда осы өлеңді аударып отырғанда, Абай да Пушкин өлеңін орысша түпнұсқадан оқып жүрген.

Түріктердің орыстың классиктерін ерте танығаны сондай, 1893 жылы «Орыс әдебиеті» деген кітап шығарған. Бұл туралы кітапханамызда мынадай мәлімет бар:

Gülnar, Rus Edebiyatı, İstanbul, Nezaret, 1311 (1893), 132 s.

Гүлнар Мадам Дулберуфтың «Орыс әдебиеті» атты еңбегі. Кітапта Орыс әдебиетінің ұлы жазушыларының өмірбаяны мен еңбектері жазылған. Ломоносов, Фонвизин, Карамзин, Дмитрев, Жуковский, Крылов, Александр Пушкин, Грибоедов, Лермонтов, Гоголь және Толстой қатарлы әдебиет өкілдері туралы сөз болады.

Өз елінің ұлыларын танумен шектелмей, әлемдік деңгейге көтерілген шетел қаламгерлерін зерттеуді Осман елінің ерте қамданғаны туралы ақпаратты оқырман қауымға ұсынып отырмыз. Мұндайда қазақтың «Ат ортақ, ас ортақ, жақсы ортақ» деген тағылымы еске түседі. Айта кетелік, Орталық ғылыми кітапханада Осман (түрік) тілінде жазылған 300-ге жуық көне кітап бар. Сол кезде Стамбулдағы баспа істері қатты дамығанына қарап, таңдай қақпасқа да шара жоқ. Ал Шағатай тілінде жазылған кітаптар туралы қызықты ақпараттарды сіздер біздің келер жазбаларымыздан оқи аласыздар.

АҚПАРАТ ХАТ

«Ғылым ордасы» РМК Сирек кездесетін кітаптар музейі Орталық ғылыми кітапханамен бірлесе 2020 жылдың 7 желтоқсанында сағат 15.00-де Шоқан Уәлихановтың туғанына 185 жыл толуына орай ұйымдастырылған «Шоқан Уәлихановтың ғылыми мұрасы» атты жылжымалы көрменің ашылу салтанатын  өткізеді.

Шоқан Уәлиханов – қазақтың ұлы ғалымы, ағартушы, саяхатшы, Ресей Императорлар әскерінің Генералдар штабының офицері. Оның зерттеулері Лондондағы Орыс Императорларының География қоғамының еңбегінде жарияланған. Еуропалықтар үшін беймәлім болып келген Қытай аймағындағы Шоқанның ашқан жаңалықтары сол кездің өзінде-ақ ғалымдардың жоғары бағасына ие болды. Ғалымның артына қалдырған тарих, этнография, құқық, фольклор, география, филология салалары бойынша жазған еңбектері ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазына.

Көрмеде Орталық ғылыми кітапхана қорында сақталған Шоқан Уәлихановтың қолжазбаларының фотокөшірмесі, сондай-ақ, ол туралы жазылған кітаптар мен басылымдар насихатталады.

Жылжымалы көрмені 2020 жылдың 7-11 желтоқсан аралығында тамашалай аласыздар.

Өткізілетін орны: Алматы қаласы, Шевченко көшесі 28 үй, «Ғылым ордасы» РМК Сирек кездесетін кітаптар музейі, 1 қабат.

Өтетін уақыты: 7 желтоқсан 2020 ж. сағат 15.00-де.

Қосымша ақпарат алу үшін мына телефондарға хабарласуларыңызды сұраймыз: Тел.:. +7 (727) 300-32-25; 300-50-71.

«ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ 100 ЖАҢА ОҚУЛЫҚ»

Ел болып күткен "100 оқулық" кітапханамызда.

Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен "Рухани жаңғыру" мемлекеттік бағдарламасы аясында іске асырылып жатқан "Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық" жобасы бойынша жарық көрген кітаптар орталық ғылыми кітапханасына келді. Аталған 100 кітаптың бұған дейін 30- ы оқырмандарға жол тартса, осы аптада және де 30 жаңа оқулық келіп кітапхана қорына қосылды.

Еліміз халқының әділ бағасын күтіп, ұлттың рухани қазынасына айналу алдында тұрған айтулы басылымдармен таныс болыңыздар!

Әділет Ахметұлының шығармашылық кеші өтеді

30 қараша күні Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті «Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы «Жас мамандар» кеңесінің ұйымдастыруымен Алтын Орданың 750 жылдығына арналған, ақын Әділет Ахметұлының «Алтын Орда аманаты» атты шығармашылық кешін өткізеді.

Шығармашылық кештің мақсаты:

Ә.Ахметұлының шығармашылығымен танысу;

Алтын Орданың 750 жылдығына орай, Әділет Ахметұлы нәзиралық жолмен аударған «Жұмжұма сұлтан» атты кітаптың тұсаукесерін өткізіп, жаңа кітапты оқырмандармен бөлісу.

Өткізілу форматы: офлайн-онлайн

Басталуы: 30.11.2020 жыл, сағат 15.00

Өткізілетін орны: Орталық ғылыми кітапханасы Конф. зал, 3-қабат

Онлайн Zoom платформасындағы Идентификаторы: 340 626 1884

Тіркелу коды: 30312029

Ұйымдастыру комитетінің мекенжайы:

Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы

Байланыс телефондары: 8(727) 2-61-02-39; 8(727) 2-61-02-70.

Еліміздің іші-сыртындағы жырсүйер қауымның шығармашылық кешке онлайн түрде қатысуын қуана қарсы аламыз!

Мәлік Ғабдуллиннің туғанына – 105 жыл

2020 жылдың қараша айында педагог-ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор, КСРО Педагогика ғылымдары академиясының академигі, Кеңес Одағының Батыры, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері Мәлік Ғабдулиннің туғанына – 105 жыл толып отыр. Мәлік Ғабдуллин 1915 жылы Ақмола облысы, Зеренді ауданына қарасты Қойсалған ауылында дүниеге келген. 14 жасынан бастап атақты жазушы Сәбит Мұқановтың тәрбиесін алған.

1924-1931 жылдар аралығында М.Ғабдуллин Көкшетау қаласындағы жеті жылдық қазақ мектебінде оқиды. 1931-1935 жылдары Алматы қаласындағы Абай атындағы Педагогикалық институттың «Қазақ тілі мен әдебиеті” бөлімінің студенті атанады. Институттан кейін 1935-1937 жылдар аралығында әскери борышын өтейді. Әскерден келген соң, 1937 жылы «Социалистік Қазақстан» газетінде әдеби қызметкер болып еңбек етеді. 1938 жылы «Қазақстан пионері» газеті редакторының орынбасары қызметінде болады, КСРО Ғылым Академиясының қазақстандық Филиалындағы Тіл және Әдебиет Институтында ғылыми қызметкер болады.

1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталғанда, алғашқылардың бірі болып өз еркімен майданға аттанады. Соғыстың соңына дейін Отанды қорғау борышын абыроймен атқарады. Ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен 1943 жылдың 30 қаңтарында Мәлікке "Кеңес Одағының Батыры" атағы берілді. Бұл атақпен қоса, Ленин ордені және «Золотая Звезда» медалі де берілді.

1947 жылы «Қобыланды батыр» жырын ғылыми зерттеудің проблемалары» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» деген монографиясында халқымыздың лиро-эпосы, батырлық жырлары, ертегі-аңыздары, тұрмыс-салт өлеңдері, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, суырыпсалма өнері туралы ғылыми зерттеулер мен қорытындылар жасады. Мәлік Ғабдуллиннің зерттеген негізгі еңбектері - қазақ халқының батырлық эпостары, мақал-мәтелдері, айтыстары мен халық әндері болады. Қазақ әдебиетінің көптомдық тарихын шығаруға ат салысады. Оның «Қазақтың батырлық эпостары» зерттеу еңбегі 1972 жылы Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлыққа ие болады.

Батыр атамыз соғыстан кейінгі жылдары да елі үшін аянбай қызмет етіп, артынан мол мұра, өнегелі өсиеттер қалдыра білді.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы Мәлік Ғабдуллиннің өмірі мен қызметі жайында, ғылыми еңбектері мен ол туралы жазылған естеліктерден кітап көрмесін ұйымдастырды.

БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ АҚСАҚАЛЫНА 125 ЖЫЛ!

Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, көркем шығармаларымен, адамгершілік сұлу келбетімен оқырмандарының терең сүйіспеншілігіне және туған халқының құрметіне бөленіп өткен аяулы ардагер, қазақтың белгілі ақыны, аудармашы, жазушы Сапарғали Ысқақұлының туғанына 125 жыл толды.

Сапарғали Ысқақұлы Бегалин 1895 жылы 24 қарашада Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Дегелең ауылында дүниеге келген. 1983 жылы қайтыс болған.

Әдебиеттің әр жанрында төселген қаламгер Пушкин, Лермонтов және басқа да көптеген орыс классиктерінің шығармаларын қазақшаға аударған. Сапарғали Бегалин қазақ балалар әдебиетінің дамуына өте көп еңбек сіңірген, сондай-ақ балалар әдебиетінің негізін қалаушы алғашқы көшбасшылардың бірі. «Қазақ балалар әдебиетінің ақсақалы және классигі» аталған алаштың айбоз ұлының өмірге келгеніне 125 жыл толуына орай, Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиет бөлімі жазушының кітапхана қорында сақталған кітаптарынан көрме қойды. Көрмені көріп, жазушы шығармашылығымен таныс болғысы келетін оқырманға есік ашық.

АҚЫТ ҚАЖЫНЫҢ 120 ЖЫЛ БҰРЫНҒЫ БЕС КІТАБЫ ОРТАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ КІТАПХАНА ҚОРЫНДА САҚТАУЛЫ

Ғұлама Ақыт қажы Үлімжіұлы Қарымсақов (Алтайский) 1914 жылға дейін оншақты кітап шығарған екен. Қазан мен Санкт-Петербург қалаларынан өте алыс, ҚХР территориясы саналатын өр Алтайлық қаламгердің бұдан 120 жыл бұрын осыншама мол мұра қалдырғаны кісіні таңдандырмай қоймайды. Әрине, Ақыттың кейінгі кезде Шынжаңда және елімізде шыққан кітаптарын, еңбектерін есептесек бұдан да көп дүниенің бар екенін айтуға болады. Кітапхана тұрғысынан тек сирек кітаптарына назар аударсақ, ХІХ ғасырдың аяқ шенінен 1914 жылға дейін тау асып, тас басып жүріп, жауһар жазбаларын өркениет ошағы саналған неше мың шақырым қашықтықтағы қалаларға жеткізуі құбылыс оқиға саналады.

Көп жағдайда Ақыттың 1897 жылы Қазан қаласында шыққан «Жиһанша» атты кітабынан басқа еңбектері көп атала бермейді. Ақыттың аударма еңбектерінің бірі саналатын бұл кітаптың толық аталуы төменде. Алматыдағы Орталық ғылыми кітапханада сақталған Ақыт қажының көне кітаптары мыналар:

1. Қисса-и Жиһаншаһ Тамузшаһ ұғлы = قصة جيهان شاه طموز شاه اوغلى / Тәржіме-и Ақыт уәләд Үлімжі Алтайский (Қарымсақов). - Қазан : Университет баспаханасы, 1897. - 44 б.

2. Қисса-и Жиһаншаһ Тамузшаһ ұғлы=قصة جيهان شاه طموز شاه اوغلى / Тәржіме-и Ақыт уәләд Үлімжі Алтайский (Қарымсақов). - Қазан : Университет баспаханасы, 1901. - 44 б

3. Әхуал-и қиямәт = احوال قيامت / Үлімжіұғлы, Ақыт. - Қазан : Кәримовтар баспаханасы, 1908. - 20 б.

4. Әбъят ғақия = ابييات عقدية / Қарымсақов Үлімжіұлы Ақыт. - Қазан : Б.Л. Домбровский баспаханасы, 1909. - 14 б. - Мәтін араб шрифтімен берілген

5. Мәнақиб (Мінәқып) пиран ғазизан = مناقب بيران عزيزان / Жазған Ақыт Үлімжіұғлы Қарымсақов. - Қазан : Ун-т баспаханасы, 1909. - 31 б.

Мінеки Қазақстандағы тіптен көршілес елдер арасындағы Сирек кітаптар мен қолжазбалар қоры аса мол сақталған Орталық ғылыми кітапханада көненің көзіндей мұралар ішінде Ақыт атамыздың осыдан 120 жыл бұрын баспа көрген жоғарыдағы бес кітабы бар. Бұған дейін ақыттануда, Ақыт мұраларын қайталай жинақтауда, баспадан шығаруда кеткен олқы тұстары мен әттеген-айлардың болғанын еміс-еміс естіп қаламыз. Ендеше ғұламаның төл мұралары және аудармалары мен нәзиралық дәстүрде жазылған еңбектерінің аражігін ашып, жұртқа ғылыми тұрғыда қайталай жеткізіп, баба өсиетін толыққанды дәріптеу үшін біз атап отырған жауһар басылымдарды зиялы қауым қайталай зерделеп, текстологиялық салыстырулар жүргізуі аса қажетті іс болып отыр.

«Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев» биобиблиографиясы

2020 жылдың 12 қарашасында Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы кітапханасы ҚР Ұлттық Ғылым академиясымен бірлесіп, Алматы қаласы «Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасында «Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев» атты биобиблиографияның тұсаукесері өтті. Жоба жетекшісі Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Кеңсесінің басшысы, саяси ғылымдардың докторы, профессор М.Б. Қасымбеков.

Биобиблиографияның тұсаукесері Елбасы кітапханасы мен ҚР Ұлттық Ғылым академиясы бірлесіп ұйымдастырған «Қазақстан ғылымы: даму кезеңдері мен басымдықтары» тақырыбындағы дөңгелек үстел аясында болды.

«Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев» биобиблиографиясының жарық көруі Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі болып сайланғанына 25 жыл толуына арналды. Іс-шара аясында Елбасы кітапханасы мен Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы арасындағы ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы осы іс-шараға арнап кітап көрмесін ұйымдастырды. Көрмеге Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасының өмірі мен қызметі, тарихи-танымдық, руханият туралы еңбектері, Қазақстан халқына арналған Жолдаулары, іргелі және стратегиялық жоспарлары туралы ақпараттар қойылды.

Карл Молдахметұлы Байпақовтың туғанына – 80 жыл

2020 жылдың 12 қарашасында Тарих ғылымдарының докторы, археолог-ғалым, Ұлттық Ғылым академиясының академигі Карл Молдахметұлы Байпақовтың туғанына 80 жыл толуына арналған «Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін» тақырыбында Халықаралық ғылыми-практикалық конференция өтті.

Карл Молдахметұлы Байпақов 1940 жылдың 17 қарашасында Алматы облысы Талғар қаласында педагогтар отбасында дүниеге келген. Мектепті Алтын медальмен бітірген ол 1958-1963 жылдары Ленинград (қазіргі Санкт - Петербург) мемлекеттік университетінің Тарих факультетінде оқып, тарихшы-археолог мамандығы бойынша диплом алды. Универитетті бітірген соң Алматыға оралып, 1963-1966 жылдары Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының аспиранты болды. Қазақстан мен Орталық Азиядағы ортағасырлық тарихи ескерткіштерге жасалған қазба жұмыстарына қатысып. Отырар, Жетісу, Шу, Талас қалаларына археологиялық зерттеулер жүргізді.

К.М.Байпақов 1966 жылы «Средневековые города и поселения Семиречья (VІI-XII вв.)» атты тақырыпта К.Акишевтің жетекшілігімен кандидаттық , 1986 жылы «Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья VI - начала XII в.» деген тақырыпта докторлық диссертацияларын қорғады. Ғалымның «Мәдени мұра», «Ежелгі Отырардың қайта өркендеуі» атты мемлекеттік бағдарламаларға және Қазақстан археологиясын дүниежүзілік стандарттқа шығаруға қосқан үлесі зор.

1987 жылы ЮНЕСКО-ның Бас сессиясында Ұлы Жібек жолын зерттеу бойынша қабылданған Халықаралық жобаға қатысып, ұзақ жылдар бойы Ұлы Жібек жолы тарихын зерттеумен айналысты. Ғалым дүниежүзілік ғылымға қосқан үлесі үшін 2005 жылы ЮНЕСКО медалінің иегері атанды.

Жібек Жолы – ежелгі және ортағасырлық кезеңде мемлекеттердің сауда және мәдени байланыстарының пайда болуы мен дамуының бастауы болған Батыс пен Шығыс Еуразияны қосатын ерекше маңызды керуен жолдарының жүйесі болған.

К.М. Байпақов 1991 жылдан 2010 жылға дейін Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институтында директорлық қызмет атқарды. 1994 жылы Ұлттық Ғылым академиясының корр. мүшесі, ал 2003 жылы академияның толық мүшесі академик болып сайланды. Ол мектептерге арналған Ежелгі Қазақстан тарихының авторы. Қазақстан ғылымына қосқан үлестері үшін көптеген мемлекеттік наградалардың, ал 2017 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағын алды.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы Карл Молдахметұлы Байпақовтың туғанына – 80 жыл толуына орай ұйымдастырылған «Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияға арнап ғалым еңбектерінен кітап көрмесін ұйымдастырды.

Конференция жұмысын ҚР Мәдениет және спорт министрлігі ЮНЕСКО қамқорлығындағы Халықаралық Мәдениеттерді жақындастыру орталығының директоры Олжас Омарұлы Сүлейменов ашты. Онлайн форматында шетелдік ғалымдардың баяндамалары тыңдалды. Сонымен бірге отандық ғалымдар, тарихшылар, археологтар, дінтанушылар баяндамалары мен археолог-ғалым туралы естеліктерін ортаға салды.

Сыйға келген кітап

"Ғылым ордасы" РМК Орталық ғылыми кітапханасының қоры қазақстандық ғалым, техника ғылымдарының кандидаты, Халықаралық профессорлар қауымдастығының мүшесі, Еуропалық жаратылыстану ғылымдары академиясының мүшесі Найманбаев Мадали Абдуалиұлынан сыйға алынған 50 лет с Политехом: «От КазГМИ до Satbayev University» атты бірегей кітаппен толықты.

Бұл Абайдың жарияланбаған өлеңі болуы мүмкін бе?

Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорынан кездескен бұл өлеңді қорға жинап тапсырушы Ж. Жантөбетов 1945 жылы Дауашұлының айтуынан жазып алған екен. «Абайдың қартайғанда айтқан өлеңі болуы мүмкін» деген ескертпесін де қосып берген. 7 шумақтан, 36 тармақтан (соңғы екі шумақ сегіз тармақтан тұрады екен) бұл туындыдан Абайға және Шәкәрім қажыға тән сөз қолданыстар кездеседі. Мүмкін басқа ақынға тиеселі туынды болар. Дегенмен, біз мұны нақты бір авторға тәуелдеп көрcетпейміз. Өлеңнің бірнеше шумағын ғана жарияладық. Ал, кесімін абайтанушы, шәкәрімтанушы және әдебиетші ғалымдар тұрақтандырады деген сенімдеміз!

Қайғырып, қасірет тартпас тар келсе де,

Айналып ауыз жаппас жар келсе де.

Көлде шортан, көктемде көк орайдай

Түрленген жігіт дәурен бір келсе не?!

Жігіттік жын соққанмен бір пәс екен,

Қыз аулап, түнде жүрген бір мас екен.

Көңілге қоямын деп әжім түсті,

Сүйектің ол бір ғашық қызбасы екен.

.........

Болғанда күрең салқын шыбын жатар,

Көк орай көктем қурап тартар нашар,

Бура (бөрі) бастық бойдан ұшқан екен,

Таянды маған мыйсал тынып жатар.

......

36 тармақ өлеңнің 12 тармағын жарияладық. Егер осы өлең шынында Абайдың туындысы болып, ғалымдар бір ауыздан құптаса, онда хакім Абайдың 175 жылдығында табылған үлкен сый болар еді.