Карл Молдахметұлы Байпақовтың туғанына – 80 жыл

2020 жылдың 12 қарашасында Тарих ғылымдарының докторы, археолог-ғалым, Ұлттық Ғылым академиясының академигі Карл Молдахметұлы Байпақовтың туғанына 80 жыл толуына арналған «Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін» тақырыбында Халықаралық ғылыми-практикалық конференция өтті.

Карл Молдахметұлы Байпақов 1940 жылдың 17 қарашасында Алматы облысы Талғар қаласында педагогтар отбасында дүниеге келген. Мектепті Алтын медальмен бітірген ол 1958-1963 жылдары Ленинград (қазіргі Санкт - Петербург) мемлекеттік университетінің Тарих факультетінде оқып, тарихшы-археолог мамандығы бойынша диплом алды. Универитетті бітірген соң Алматыға оралып, 1963-1966 жылдары Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының аспиранты болды. Қазақстан мен Орталық Азиядағы ортағасырлық тарихи ескерткіштерге жасалған қазба жұмыстарына қатысып. Отырар, Жетісу, Шу, Талас қалаларына археологиялық зерттеулер жүргізді.

К.М.Байпақов 1966 жылы «Средневековые города и поселения Семиречья (VІI-XII вв.)» атты тақырыпта К.Акишевтің жетекшілігімен кандидаттық , 1986 жылы «Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья VI - начала XII в.» деген тақырыпта докторлық диссертацияларын қорғады. Ғалымның «Мәдени мұра», «Ежелгі Отырардың қайта өркендеуі» атты мемлекеттік бағдарламаларға және Қазақстан археологиясын дүниежүзілік стандарттқа шығаруға қосқан үлесі зор.

1987 жылы ЮНЕСКО-ның Бас сессиясында Ұлы Жібек жолын зерттеу бойынша қабылданған Халықаралық жобаға қатысып, ұзақ жылдар бойы Ұлы Жібек жолы тарихын зерттеумен айналысты. Ғалым дүниежүзілік ғылымға қосқан үлесі үшін 2005 жылы ЮНЕСКО медалінің иегері атанды.

Жібек Жолы – ежелгі және ортағасырлық кезеңде мемлекеттердің сауда және мәдени байланыстарының пайда болуы мен дамуының бастауы болған Батыс пен Шығыс Еуразияны қосатын ерекше маңызды керуен жолдарының жүйесі болған.

К.М. Байпақов 1991 жылдан 2010 жылға дейін Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институтында директорлық қызмет атқарды. 1994 жылы Ұлттық Ғылым академиясының корр. мүшесі, ал 2003 жылы академияның толық мүшесі академик болып сайланды. Ол мектептерге арналған Ежелгі Қазақстан тарихының авторы. Қазақстан ғылымына қосқан үлестері үшін көптеген мемлекеттік наградалардың, ал 2017 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағын алды.

«Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасы Карл Молдахметұлы Байпақовтың туғанына – 80 жыл толуына орай ұйымдастырылған «Ұлы Жібек жолындағы мәдениет пен дін» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияға арнап ғалым еңбектерінен кітап көрмесін ұйымдастырды.

Конференция жұмысын ҚР Мәдениет және спорт министрлігі ЮНЕСКО қамқорлығындағы Халықаралық Мәдениеттерді жақындастыру орталығының директоры Олжас Омарұлы Сүлейменов ашты. Онлайн форматында шетелдік ғалымдардың баяндамалары тыңдалды. Сонымен бірге отандық ғалымдар, тарихшылар, археологтар, дінтанушылар баяндамалары мен археолог-ғалым туралы естеліктерін ортаға салды.

Бұл Абайдың жарияланбаған өлеңі болуы мүмкін бе?

Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорынан кездескен бұл өлеңді қорға жинап тапсырушы Ж. Жантөбетов 1945 жылы Дауашұлының айтуынан жазып алған екен. «Абайдың қартайғанда айтқан өлеңі болуы мүмкін» деген ескертпесін де қосып берген. 7 шумақтан, 36 тармақтан (соңғы екі шумақ сегіз тармақтан тұрады екен) бұл туындыдан Абайға және Шәкәрім қажыға тән сөз қолданыстар кездеседі. Мүмкін басқа ақынға тиеселі туынды болар. Дегенмен, біз мұны нақты бір авторға тәуелдеп көрcетпейміз. Өлеңнің бірнеше шумағын ғана жарияладық. Ал, кесімін абайтанушы, шәкәрімтанушы және әдебиетші ғалымдар тұрақтандырады деген сенімдеміз!

Қайғырып, қасірет тартпас тар келсе де,

Айналып ауыз жаппас жар келсе де.

Көлде шортан, көктемде көк орайдай

Түрленген жігіт дәурен бір келсе не?!

Жігіттік жын соққанмен бір пәс екен,

Қыз аулап, түнде жүрген бір мас екен.

Көңілге қоямын деп әжім түсті,

Сүйектің ол бір ғашық қызбасы екен.

.........

Болғанда күрең салқын шыбын жатар,

Көк орай көктем қурап тартар нашар,

Бура (бөрі) бастық бойдан ұшқан екен,

Таянды маған мыйсал тынып жатар.

......

36 тармақ өлеңнің 12 тармағын жарияладық. Егер осы өлең шынында Абайдың туындысы болып, ғалымдар бір ауыздан құптаса, онда хакім Абайдың 175 жылдығында табылған үлкен сый болар еді.

Сыйға келген кітап

"Ғылым ордасы" РМК Орталық ғылыми кітапханасының қоры қазақстандық ғалым, техника ғылымдарының кандидаты, Халықаралық профессорлар қауымдастығының мүшесі, Еуропалық жаратылыстану ғылымдары академиясының мүшесі Найманбаев Мадали Абдуалиұлынан сыйға алынған 50 лет с Политехом: «От КазГМИ до Satbayev University» атты бірегей кітаппен толықты.

ТАРИХЫМЫЗҒА ҚАТЫСТЫ ҚЫТАЙ ЖАЗБАЛАРЫ ӨЗ КІТАПХАНАМЫЗДА ДА БАР

Іргелес тарихи көрші еліміз – Қытай екі мың жылдан бері әлем тарихын шып-шырғасын шығармай жазып келе жатқан ел. Кейбір елдерде 100 томдық еңбектер осы ғасырда ғана қолға алынып жатса, қытай халқы өткен мыңжылдықтарда неше жүз томдық, тіпті 1500 томдық желілес кітаптар жазған. Бір қызығы Қытай мұрағаттарында заманның небір қиын кезеңдерінен аман-есен өтіп, сары майдай сақталған бұл томдардың бәрінде тек қытай халқы мен қытай териториясының іші ғана қамтылмайды. Қайта төрткіл дүние түгел тілге алынады. Әсіресе, мың жылдар бойы көршілес қоныстанған қазақ халқының, түрік халықтарының өткені мен кеткені осы сарғайған томдардан табылады. Бұл айтқанымызға дәлел боларлық мұраларды біз шекара аспай-ақ еліміздегі Орталық ғылыми кітапханадан да таба аламыз. Кітапхананың Сирек кітаптар қорында аталған мұралардың жүзге жуық басылымы бар. Төменде біз қорымызда сақталғанн Көк түрік қағанатының тұсында жазылған бір еңбекті және Қазақ хандығы тұсында жазылған бір еңбекті таныстырамыз.

1. Туң Дян (通典Tōng diǎn)

Ду Юу. Туң Дян (Жалпы жарғы). 200 том. – Ханчжоу: Жыжиян литографиясы, 1896. 18.2×12.2cm

Туң Дян (Жалпы жарғы) – Қытайдың тарихи 10 жарғысының бірі. Таң дәуіріндегі тарихшы Ду Юу (杜佑, 735-812 жж.) бұл еңбегін 766-801 жж. 35 жылда жазып бітірген. Кітап жалпы 200 томнан тұрады. Кітапқа соған дейінгі дәуірлердегі қытай тарихындағы заң-жарғылардың қалыптасуы, даму үрдісі баяндалған. «Жалпы жарғының» 197-бумасында «Түрік 1» , 198-бумасында «Түрік 2», 199-бумасында «Түрік 3» баяндары бар. Онда Түріктердің салт-санасы, заң-жарғысы, саяси билік жүйесі мен қағандары туралы жіңішкелікпен жазылған. Еңбек 1307, 1368,, 1522, 1538, 1747, 1776 және 1896 жылы басылған. Бұл 1896 жылғы литографиялық басылымы.

2. Хуаңчау Туңдян (皇朝通典Huángcháo tōng diǎn)

Жи Хуаң, Лю Таң. Хуаңчау Туңдян (Патшалық жарғысы). 100 том. – Ханчжоу: Жыжиян литографиясы, Ханчжоу: Жыжиян литографиясы, 1882.

Хуаңчау Туңдян - Жи Хуаң (嵇璜, 1711-1794 жж.) және Лю Таң (刘墉, 1719-1805 жж.) қатарлылар жазып құрастырып, 1787 жылы баспадан шыққан 100 томдық тарихи еңбек. Еңбектің бастапқы аты Чиндиң Хуаңчау Туңдян (欽定皇朝通典Qīndìng huángcháo tōng diǎn) деп аталған. Хуаңчау Туңдян - Қытайдың тарихи 10 жарғысының бірі саналатын бұл еңбекте Қазақ хандығы мен Қазақ хандары туралы мәліметтер көп болумен қатар, қазақ хандығының сол кездегі картасы да қоса берілген. Еңбектің 1787, 1882, 1935 және 1958 жылдардағы нұсқалары бар. Бұл 1882 жылы Хаңжуда (杭州) шыққан литографиялық нұсқасы.

Біздің оқырман қауымға беріп отырған аңдатпамыздың өзінен де таң қаларлық мағұлмат алып отырғаныңыз даусыз. Демек бұл теңіздің тамшысы ғана. Алдағы уақытта Орталқ ғылыми кітапхана осы мұрағаттар туралы сіздерге тағы да бір қуанышты ақпаратты жариялауға асығып отыр. Қазақ қағанаттарының тарихи бет-бейнесіне көрші империялар қандай көзқараспен қарады екен, ол зерделенуге тиісті кесек тақырып.