Қазтуған жыраудың жарияланбаған өлеңдерінің қолжазбасы

Аса қызықты тағы бір мәлімет: «Қара ноғай, Сары ноғай қоныстан ауғанда Қазтуғанның айтқаны» деп аталатын қолжазбада, Қазтуған, Асанқайғы, Ер Абат, Шерқұтты би (текстте хан деп айтылады) арасындағы сөз тартыс тікелей осы ұлы тұлғалар аузынан беріледі. Және бұл жыр осыған дейінгі басылым көрген тарихи жырларда кездесе бермейді. Ғалым Сәлімұлы қолжазбасында кезіккен кейбір сұлу тіркестер де бұған дейінгі жарияланған жырларда жоқ. Ал бұрынғы жарияланған нұсқаларда бар тармақтарының өзі Қазтуған мен Мұрат Мөңке жырларында ішінара ғана ұшырасады.

Келу қайнары:https://www.6alash.kz/kz/article/qaztugan-jiraudin-jaryyalanbagan-olenderinin-qoljazbasi-bar.html?fbclid=IwAR10zGMic4kFmhrVnp6VEiD03KPk-f2KPiKfoSf5tGyrUhKS0K0EVIc1sJA#gsc.tab=0

"ҚАЗАҚ" СӨЗІНІҢ ШЫҒУЫ ЖАЙЫНДА...(Құрбанғали Халидов еңбегі бойынша)

1910 жылы Қазан қаласының «Урнэк» баспасынан басылып шыққан Құрбанғали Халидовтың «Тауарих хамса» атты кітабын қарап шықтым. Орталық ғылыми кітапханасында бұл еңбектің түпнұсқа түрі де аудармасы да бар. Егер оқимын десеңіздер Сирек кітаптар, қолжазбалар бөліміне келіп қарасаңыздар болады. “Тауарих Хамса” 1992 ж. қазақ тілінде жарық көрді. Ғылыми түсініктемесін Б.Көмеков жазып, шығыстанушы А.Жолдасов пен этнограф Б.Төтенай аудармасын жасады делінеді. Кітаптың "Қарқаралы дуаны" деген бөлімде қазақ елінің 19 ғ-дағы әдет-ғұрып туралы аса құнды этнографиялық мәліметтер берілген. “Тауарих Хамса” Шығыстың тарихы мен этнографиясы, мәдениеті мен әдебиеті жөнінде құнды еңбек болып есептелетіні рас, алайда автордың субъективтік пікірлері де жоқ емес (мысалы, кейбір діни қорытындылары, қымыз сияқты түркі терминдерін арабтың хамаз сөзінен болар деп болжам жасағаны, т.б.) Сондай-ақ, «Қазақ» атауына байланысты 10-нан астам дерек келтірілген екен, сіздермен бөлісуді жөн санадым. «Қазақ» атауына байланысты халық арасында көптеген пікірталастар бар екені белгілі.

Бірінші дерек «қазақ» «қашақтан» алынған сөз. Шыңғыс хан әулетінен ханзадаларының бірі атасының орнын алғанда оған қарсы таққа таласқан туысқандарының бірі өз адамдарымен қашып, тау-тас, сай-салада жайылып жүріп өткен-кеткендерді тонап-талап өмір кешкен. Мақсатсыз, бассыз жүрген топты білетіндер «қашақ» деген. Келе – келе «ш» дыбысы «з» дыбысына ауысып, қазақққа айналған деседі. Бұл дерек «Ғияс-әль-Луғаттан» алынса керек.

Екінші деректе «Қазақ» атауы қайсақтан өзгерген, «қайсақ» моңғол-қалмақ тілінде мемлекет шетін күзетуші мағынасында айтылған деген дерек береді. Бұл сөзді Сәйід Ғалин Ресей тарихынан көргенін баяндайды. Қытайлар қазақ халқын қазіргі тілінде де қайсақ, хаса, хайсау, хасақ деп атайды. Бірақ айтуларында бүгінде де қазақ атауы тұр. Қытайлар хайсақ дегені тілі келмегендіктен, сондай-ақ олардың ішінде «кизак» деп те атайтындар ұшырасады.

Үшінші деректе, «Қазақ» «Хазлахтан» шыққан деп көрсетеді. Ескендір Зұлқарнайын тосқауыл жасап, Әжүж, Мәжүж (тайпа аттары) іште қалып, түркілер сыртта қалып, өз халқынан бөлініп қалғаны үшін «тәрік» аталып, одан «түрік» болған. Тәрк – тастау, қалдыру деген мағына беретін араб сөзі. Содан бұлар уақыт өткен сайын көбейіп, бір тармағы хазлах атанады. Кейін келе «х» әрпінің орнына «қ» пайдаланылып, «л» әрпі түсіп, соңғы нәтижесі «қазақ» болып, қалыптасқан делінген.

Осы секілді он шақты мысал келтіріп өткен автор.

Шоқан Уалиханов өз еңбектерінің бірінде “қазақ” сөзін әскери термин ретінде қолднанылып “ержүрек, батыл” деген мәнді білдіргенін баяндайды.

Белгілі ғалым В.В.Радлов “қазақ” деген атауды: “тәуелсіз, еркін, ерікті адам” деп мағыналаған.

Рухпен (әруақтармен) тілдесу туралы көне кітаптар бар.

Өткен ғасыр басында Османлыдан (Түркия) шыққан оқулықтар қандай?

Осман түрікшесімен басылған аса көп сандағы кітаптардың Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар қорында сақтаулы екенін біреу білсе, біреу білмес.

Қымбатты оқырман, біз бүгін сізге Осман мемлекетінің кітап қорымызда сақталған неше жүздеген кітаптарының ішінен арнайы екі кітапты таныстырамыз:

1. Хусейн Хифизидің «Истифадели Дірсләр» (Пайдалы сабақтар) атты кітабі. Кітап 1324-ші жылы (1906) Стамбулда «Шерекате Мартебие» баспасында шыққан. Түрік тілінде (осман), араб шрифтімен жазылған оқу құралы. 135 бет.

2. Хасан Марзуқтың «Жынларла Мухабере» (жындармен тілдесу) кітабі. 1328-ші жылы (1910) Стамбулда «Нажим Истиқбаль» баспаханасында басылып шыққан. Түрік тілінде (осыман) жазылған. Бұл кітап адам жанымен, әруақтармен сөйлесу жайында. Психология, спиритизм (үстелді, шыны-аяқ табақтарды айналдырып салдырлатып, өлген адамдардың рухтарымен тілдесу) жайында мәліметтер береді. 256 бет.

Аталған екі кітап туралы шағын ой қорытсақ, ХХ ғасырдың басы жершарындағы ұлттардың дерліктей ояну ғасыры болды. Жаңаша ойда оқулықтар, дін мен ғылымның түйткілдерін шешуге талпынған кітаптар жазылды.

Бірінші кітапқа қарап отырып, өткен ғасыр басында ұлттық дүниетаным негізінде жазылған, ұлт ұстазымыз Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралдары» еске түссе, екінші кітапқа қарап, күні бүгінге дейін жұмбағы шешілмеген рух әлемі туралы Түркия жазармандары бұдан 110 жыл бұрын арнайы кітаптар жазғанын көреміз.

Құпияға толы шексіз ғаламның сыры – кітапта. Кітапханаға көбірек ат басын бұрып тұрыңыз!

Орталық ғылыми кітапхананың Сирек кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиет бөлімі дайындады.

Алты миллионға жуық кітап қоры қалай жинақталды?