200px Мәшһүр ЖүсіпМәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (1858—1931, Павлодар облысы, Баянауыл ауданында туған) — ұлы ойшыл, фольклор танушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы.

Мәшһүр-Жүсіп араб және парсы тілдерін жетік білгенімен қоймай, көп тілді білген ғұлама.

Ол өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Сонымен бірге, ол күллі ғұмырын қазақ халқын сауаттандыруға жұмсады десек те болады. ҚАЗАҚТЫН ЖЕРІ, “Күн батысы – Сырдария, күншығысы – ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі – Жетісу өзені, солтүстігі – Еділ, Жайық. Бұл қазақ иесіз жатқан жерге келіп ие болған жоқ, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек заманында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаудай алысып, жаттай салысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз, сарбаздары жау жолында оққа ұшырап өліп, сөйтіп алған жері еді...”

Еңбектері

10-15 жасынан бастап-ақ өлең жазып, хат жазарлық болғаннан-ақ Мәшһүр Жүсіп халық әдебиетін ел ау­зы­нан да, қағаз бетінен де жинау­мен айналысады.

1887 жылы 29 жасында Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістан, т.б. ша­һарларға сапарға шығады. Ол заман­да негізгі көлік қатынасы түйе мен ат болғанын ескерсек, бұл сапа­рының өзі 2-3 жыл уақытты қамтыса керек. Мәшһүр Жүсіп бір жыл Бұхарада тұрып оқып, білімін толық­тырады. Араб, пар­сы, шағатай, түркі тілдерін үйренеді. Өз­бек, тәжік, және т.б. тілдерді де біледі, әдет-ғұрпын түсінеді. Көптеген ғылыми кітаптарды оқып, танысады.

Келесі жылы Бұхарадан қайтып, Түр­кістандағы атақты Қожа Ахмет Йасауи­дің басындағы Әмір Темір сал­дырған көк күмбезін көреді. Онда да бір­сыпыра уақыт болып, бірнеше ға­лым­дармен танысады. Одан әрі Сыр өңі­рін аралайды. Май­лықожамен жолы­ғады, жеті ата­сы­нан бері ақын­дық үзіл­меген дуана қожа Көшек, Кү­дері қожа тұқым­дарымен та­ны­сады. Одан кейін Шу мен Сырдан өтіп, Ұлы­тау мен Кіші­т­ауды басып, Есіл мен Нұраны жайлап, мекен қыл­ған жұрт­ты арал­ай­ды. Осын­дай екінші сапа­рына Мәшһүр Жү­сіп 37 жасында, яғни 1895 жылдар ша­ма­сында шық­са, үшінші сапары 49 жасына (1907) сәйкес келеді.

Мәшһүр Жүсіптің үш кітабы: “Сары­ар­қаның кімдікі екендігі”, “Хал-ахуал”, “Тір­ші­лікте көп жа­сағандықтан көрген бір тама­шамыз” ат­ты туын­ды­лары 1907 жылы Қазан қа­ласындағы Құ­са­йы­н­ов­тар бас­па­хана­сынан жарық көреді. Кейіннен ол баспаханадан шық­қан 14 қалам ие­сінің шығар­ма­ларын цен­зура сот­қа тартады. Ішінде Мәшһүр Жүсіптің жоғарыда аталған еңбектері де бар.

Мәшһүр Жүсіп жинаған фольклор үлгі­лерінің басым көпшілігі – аңыз бен әңгі­мелер. Мұндағы аңыздар: жер-су аттары.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы­ның аңыз-әңгімелерді, тарихи әңгі­мелерді, шешендік сөздерді қағазға түсірумен ғана шек­телмей, фольклордың басқа да жанрлық түрлерін, атап айтқанда, тұрмыс-салт жыр­ларын, эпос, ертегі, мақал-мәтел, ақын­дар айтысын, т.б. жинағаны белгілі. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жинаған фоль­клорлық үлгі­лерге жанрлық жағынан келетін болсақ, ел аузынан тұрмыс-салт жырла­рының 30-40 шақтысы топталған.

Ол ел арасынан: “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын”, “Ер Көкше”, “Ер Са­йын”, “Нәрік ұлы Шора батыр”, т.б. тәрізді батырлар жырында, “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Алтынбас-Күмісаяқ” т.т. лиро-эпос­тық жырларды да, сондай-ақ “Киік”, “Боз­торғай”, “Дін үйренетұғын” тәрізді басқа шығармаларды да жинаған. “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Ер Тарғын” жырларын Мәшһүр Жүсіп 1866 жылы 8 жасында-ақ Қамар хазіреттің қолжаз­басынан көшіріп алғанын бі­леміз. Ал “Алтынбас-Күмісаяқ”– 200 жол­дан тұ­рады дей отырып, бұл жыр үлгі­лерін жи­наған В.Радлов екендігін Мәшһүр Жүсіп көрсетіп кеткендігінің де куәсі бол­дық. Бұл үлгілерді Мәшһүр Жүсіп В.Радлов жина­ғынан ала отырып, олардың бәрін қол­жаз­баның әр жеріне шашыратпай, бір же­ріне ғана топтастыра орналастырған. Сон­дай-ақ, қолжазбалар ішінде “Сайын батыр” жы­рының көлемі 2000 жолдан тұрады деген де дерек бар.

Зерттеуші ел арасынан түрлі ер­те­гілер де жинаған – “Еділ-Жайық”, “Көр ақ­тар­ған Жаманбай”, “Баһырам патша ту­ралы”, “Есен тентек туралы”, “Ертеде бір хан болыпты” , “ Ақтабан шұбырын­ды, Ал­қакөл сұлама”, “ Еңсегей бойлы Ер Есім”, “Ала­ша хан”, “ 7 жасар Жел­кілдек”, “Ер Төс­тік”, “Әз Жәнібек және бір ұста”, “Екі пат­ша”, “Әділ би”, “Сүйіндік:Олжабай батыр, “Тама Сарыбас мерген”, т.б.

Халық поэзиясы үлгілерін, оның ішінде мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ерінбей ұзақ жинағаны мәлім. Фольклордың басқа жанрларына қара­ғанда, мақал-мәтел­дер­ді жинаумен ай­налысу фольклорист-ғалымнан ұзақ уақыт пен қажымас ізденуді, еңбектенуді қажет ететіні белгілі. Себебі, мақал-мәтелдер дайын күйінде жеке-дара кез­деспейді. Оларды айтушының не ауызекі сөзінен, не қолжазбалар ішінен, туындылар арасынан іздеп табу арқылы қағазға түсіру керектігі аян.

 

Көпеев Юсуф=كوبييف يوسف.

Сары арқаның кімдікі екендігі [Текст] = صارى ارقانك كمديكى ايكانلكى / Көпеев Юсуф=كوبييف يوسف. - Тарихи повесть. - Қазан; قزان: Типография Шарф: مطبعة شرف, 1907. - 30 б. - араб жазуы.

Қолжазба – 657 папка, № 13 дәптер, 14 бет., көлемі: 20,6 МБ

Мәшһур Жүсіп Көпеевтің жинағандарынан

Қолжазба – 1125 папка, 151 бет., көлемі: 81,3 МБ

Қолжазба - 1173 папка, № 1-20 дәптер. – 580 бет., көлемі: 351 МБ 

Қолжазба – 149 (Д) папка, 455 бет., көлемі: 831 МБ

Қолжазба – 1645 папка, 235 бет., көлемі: 552 МБ

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Абылай туралы 

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы мен Әбубәкір Кердерінің шығармалары

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары мен жинаған материалдары

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының шығармалар жинағы. 1906-1945 жж.

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары мен жинаған материалдары. 1920-1925 жж. 

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалары мен жинаған материалдары. 1906-1915 жж.

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармалар жинағы

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Діни өлеңдер

 Көпеев М.Ж. =كوفايف يوسف بيك. Тірлікте көп жасағандықдан көрген бір тамашамыз = تريلكده كوب جاساغانلقدن كوركان بر تماشه مز

 - Қазан: Электро-типография Шараф, 1907. - 25 б. Араб әрпінде.

  Көпеев М.Ж. =كوبييف يوسف. Хал-ахуал. - Қазан: Типо-литография Имп. ун-та, 1907. - 21 б. Араб әрпінде.

 Көпеев М.Ж. Сары арқаның кімдікі екендігі: Қазақтың осы күнгі әңгімесі. - Қазан: Шәрәф Мәтбағасы, 1907. - 24 б. Араб әрпінде. 

 Көпеев М.Ж. Қолжазба (1-20 дәптер)

 Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбалары сыр шертеді // https://www.youtube.com/watch?v=yRt0VpdttH8

 Павлодарда Бұқар жырау атындағы Әдебиет және өнер музейінде «Ғұлама тағылымы» атты тақырыптық көрменің тұсауы кесілді // http://pavlodarnews.kz/index.php?id=8167

 Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 160 жылдығына орай  «Ғұлама тағылымы» атты көрме басталды // http://kaztrk.kz/news/madeniet/mashhur-zhusip-kopeevtin-160-zhyldygyna-orai-gulama-tagylymy-atty-korme-bastaldy-110392

 Мәшһүр Жүсіптің қолжазбалары Павлодар өңіріне жеткізілді // http://24.kz/kz/zha-aly-tar/m-denie/item/227432-m-sh-r-zh-sipti-olzhazbalary-pavlodar-irine-zhetkizildi

 Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің сирек қолжазбалары көпшілік назарына ұсынылды // http://kazakh-tv.kz/kz/view/culture/page_191848_kazakh-poet-mashkhur-zhussup-kopeyev%E2%80%99s-original-manuscripts-were-presented-in-pavlodar

 В Павлодаре представили оригиналы рукописей казахского мыслителя и поэта Машхур Жусупа Копеева // http://kazakh-tv.kz/ru/view/culture/page_191848_kazakh-poet-mashkhur-zhussup-kopeyev%E2%80%99s-original-manuscripts-were-presented-in-pavlodar

 Личные вещи и рукописи Машхура Жусупа Копеева выставят в Павлодаре // 

 Сахаба Тілеуберді. Мәшһүр мұрасы // Сарыарқа самалы. - 2018. - 15 наурыз (№30). - 1 б.

 Бықай Фарида. Павлодарға Мәшһүр Жүсіптің көне қолжазбалары әкелінді // Егемен Қазақстан. - 2018. - 17 наурыз

 Бықай Фарида. Көненің көзі – әулиенің сөзі // Егемен Қазақстан. - 2018. - 26 наурыз (№56) 2018. - 8 б.

 Мәшһүр Жүсіп өнегесі // Ана тілі. - 2018. - 16 – 28 наурыз (№11-12). - 3 б.

 Игілікова Сымбат. Сирек қордағы Мәшһүр Жүсіп Көпеев қолжазбалары // Парасат. - 2015. - № 12. - 18 бет.

Шаншар. № 1. – 1925 ж.

Темір қазық. №1. - Мәскеу, 1923 ж.

Темір қазық. №2-3. - Мәскеу, 1923 ж.

Кенесары хан (каз.Кенесары Қасымұлы; 1802 год, вблизи горы Бурабай, Акмолинская область — 1847 год, холм Кеклик-Сенгир у реки Карасу, Кыргызстан — казахский султан, чингизид, внук хана Абылай-хана. С 1841 года — последний хан всех трёх казахскихжузов.

В современном Казахстане почитается на государственном уровне как лидер национально-освободительного движения казахов в 1837—1847 годах за независимость от Российской империи. В советской историографии Кенесары назывался лидером реакционного феодально-монархического движения, направленного на отрыв Казахстана от России.

Биография

Отец Кенесары, Касым-султан, или Касым-торе, родился от дочери джунгарского хунтайджи Галдан-Цэрэна. Касым, будучи знатным и богатым чингизидом (торе), имел несколько жён и многочисленное потомство. Его старшая жена Айкумис была матерью 6 детей Касыма — Саржан, Есенгелди, Кошек, Агатай, Бопай и Кенесары. Бопай, младшая сестра Кенесары, была активной участницей восстания Кенесары. Батыр Наурызбай, младший брат Кенесары, родившийся от 2-й жены Касыма, также принимал активное участие в восстании.

Кенесары, как и другие представители казахской аристократии, получил настоящее степное воспитание и с детства постигал азы управления и военного искусства. Уже в юные годы Кенесары прославился лидерскими и организаторскими качествами, выделялся среди своих многочисленных братьев и сверстников, снискав себе уважение окружающих.

Восстание последнего казахского хана

Самое продолжительное и крупное в XIX векенационально-освободительное восстание в Казахстане под руководством хана Кенесары Касымова охватывало всю территорию Среднего жуза и части Младшего и Старшего. Например, в Младшем Жузе соратником Кенесары выступил знаменитый батыр Жанкожа Нурмухамедов. Также как и восстание под руководством Исатая Тайманова и Махамбета Утемисова1836—1838 годов, в основе своей имело непримиримое отношение к колонизации земель Россией, упрочению и расширению военных пограничных линий.

Политические взгляды Кенесары формировались в трудные годы 1-й четверти XIX века, когда Российская империя все более проникала в глубь казахских степей. Колонизация вызывала массовые протесты казахов. Во главе народных антиколониальных выступлений встали активные представители казахской чингизидской знати. Именно в этот период в ходе национально-освободительной борьбы казахов (20—30-е годы XIX века) Кенесары выдвинулся в политические лидеры своего народа. В эти годы он принимал активное участие в движении, возглавляемом его братом Саржаном.

В борьбе против России Кенесары выступал сначала как продолжатель политической линии своего отца Касыма и брата Саржана, вероломно убитых кокандским ханом, затем как руководитель новой антиколониальной войны. После убийства Саржана (1836) и Касыма (1840) союз с кокандцами для Кенесары стал невозможным. Он искал других союзников: в лице бухарского хана, киргизов и др. В основе действий Кенесары против Российской империи было стремление остановить её продвижение в глубь степи, разрушить построенные на казахской земле русские крепости и остановить возведение новых, но главное было восстановить казахскую государственность времён своего деда — хана Абылая. Прежде, продолжая дело своего отца, Кенесары пытался решить проблемы, возникшие между Казахским ханством и Россией, дипломатическим путём. Сохранилось несколько писем Кенесары российским властям— царю Николаю I, Оренбургским генерал-губернаторам В.А. Перовскому и В.А. Обручевскому, Сибирскому генерал-губернатору П.Д. Горчакову. Понимая военное и численное превосходство русских войск, Кенесары тщательно готовился к военным действиям. Его военные отряды постоянно проходили боевую подготовку, были привлечены беглые русские и иностранные мастера оружейного дела.

В 1838 году войска Кенесары осадили Акмолинское укрепление, на месте которого сейчас расположена столица Казахстана — город Астана.

1845 году Кенесары захватил ряд кокандских крепостей: Жанакорганская, Жулекская и Созакская. А 1846 году хан захватил крепость Мерке. Кенесары вёл непримиримую и упорную борьбу с царскими отрядами, Кокандским эмиратом, и с внутренними врагами за политическую независимость казахов.

Кенесары между тем укреплял свои позиции в Степи, проводя жесткую политику по отношению к родам и аулам, лояльным к имперским властям.

Обещаниями и угрозами хан склонял к откочевке людей из пограничных округов, подконтрольных имперским властям. На что в большинстве случаев родоправители и баи соглашались. Омская администрация в свою очередь стремилась не допустить откочевок, действуя через преданных ей султанов и посылая по следам ушедших волостных жителей воинские отряды для силового возвращения их на прежнее место. Немногочисленным волостям, лояльным к русским властям, П.Д. Горчаков рассылал воззвания, обращаясь к султанам, старшинам. Так, знати Карача-Джаулубаевской волости от имени генерал-губернатора была объявлена благодарность за то, что эта волость, в отличие от других, не предприняла откочевку в ответ на призывы Кенесары, и предлагалось задерживать в своей волости «подозрительных» людей.

Абылай хан. Кенесары: (ұлт-азаттық қозғалыс мәселелері). - Алматы: Ғылым, 1993 - 119 б.

Жинақ қазақ халқының атақтықайраткерлері - Абылай хан мен Кенесары Қасымұлына арналған. Жинаққа енген алуан түрлі материалдарда XVIII ғасырдын. екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақ жерінде мемлекеттік тәуелсіздік идеясы қалай орныға бастағаны және халықтын біртұтас ұлт болуға ұмтылған арман-тілегі, ойы дәлелді көрсетілген. Жинақтық авторлары - тарихшылар, философтар, юристер, фольклоршылар. Қітап тарихшыларға, тарих және әдебиет пәнінің мұғалімдеріне арналған.

Аблай-хан. Кенесары: (проблемы национально-освободитель­ного движения). -Алматы: Ғылым, 1993.- 119 с.

Сборник посвящен выдающимся деятелям казахского народа -Аблай-хану и Кенесары Касымову. На разных материалах показа­но, как во второй половине XVIII-первой половине XIX в. в Казах­стане обосновывалась идея государственной независимости, консо­лидировались различные слои общества. Авторы сборника - истори­ки, философы, юристы, фольклористы. Книга рассчитана на специалистов-историков и преподавателей истории и литературы.

Артыкбаев, Ж О.

Материалы к истории правящего дома казахов / Ж. О. Артыкбаев. - Алматы : Ғылым, 2001. - 204с. - (Казахстан:история в профиль). - Библиогр.:с.199-201(70 назв.). - ISBN 9965-07-008-3 : 448т.28т.

Книга содержит уникальные материалы по истории Казахского государства, возникновение которого автор относит к эпохе бронзы, ко времени господства арийско-туркских племен. "Первым ханом"казахов был Алаша-хан. Исторические предания и мифы о нем до сих пор пересказывают знатоки казахского шежире во всех уголках Казахстана. Верность национальным традициям и интересам сохранялась преемственно со времен Алаша-хана до Кенесары. Таким образом, государственная история казахов охватывает как минимум пять тысячелетий.

Ахметов, Қуаныш.
Кенесары хан Ұлытау өңiрiнде : Тарихи зерттеулер / Ахметов, Қуаныш. - Астана: Фолиант, 2002. – 76 б. 

Батырлар жыры: дастандар мен әңгімелер [Электронный ресурс] : Қолжазба. №1328 (1-дәптері) / ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті "Ғылым ордасы" РМК Ғылыми кітапхана. - Алма-Ата, 1940. - 576б. - 754т.00т.
Кенесары, Наурызбай, Саржан,Топжарған, Ағыбай, Жанқожа батыр,Абайділуә, Бұқарбай және басқа батырлар туралы дастан, ақын әңгімелері.

Бекмаханов Е.Б.

Восстание хана Кенесары (1837-1847 гг.). Алма-Ата: Ғылым, 1992.-48 с.

Бекмаханов Ермухан Бекмаханович — доктор исторических наук, член-корреспондент Академии наук республики — известен глубоки­ми исследованиями по истории Казахстана. За труд «Казахстан в 20—40-е годы XIX века» был репрессирован. После реабилитации руководил кафедрой в КазГУ им. аль-Фараби, написал учебники по истории Казахстана.

Предлагаемая работа впервые была опубликована в 1943 г. как раздел «Истории Казахской ССР». В книге описано освободитель­ное движение казахов под руководством хана Кенесары Касымова,

Под редакцией доктора исторических наук А. С. ТАҚЕНОВА

Бекхожин, Қалижан.
Кенесары Наурызбайдың әдебиеттегі бейнесі [Электронный ресурс] : Қолжазба . №1328 (3-дәптері) / Бекхожин,Қалижан. - Алма-Ата, 1940. - 108б. - 754т.00т.

Бұкарбай батыр. Ғылыми-танымдыц кітап. /Құраст. Ғ. Тұякбай. - Астана: Фолиант, 2012. - 384 б. ISBN 978-601-292-576-0

Кітапта Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің бас батырларының бірі Бұқарбай Естекбайұлының өмірі мен күрес-керлік жолы туралы ғылыми мақалалар және батыр туралы жазылған көркем шығармалар жинақталған.

Кітап ел тәуелсіздігі жолында жан аямай күрескен батыр бабаларымыздың күрескерлік жолын білсем деген барша оқырман қауымға арналған.

Валиханов Э. Ж.

Кенесары. - М.: Мол. гвардия, 2004. - 232[8] с. - (Жизнь замечат. людей: Сер. биогр.; Вып. 883).

ISBN 5-235-02667-5

Книга посвящена выдающемуся политическому, государственному и военному деятелю Казахстана - Кенесары Касымову. Восстание, поднятое Кенесары, охватило почти весь Казахстан и длилось десять лет - с 1837 по 1847 год. Идеологические догмы прошлого наложили запрет на историческую правду об этом восстании и его вожде. Однако сегодня с полным основанием можно сказать, что идеи, талант и бесстрашие Кенесары Касымова снискали огромное уважение казах­ского народа и остались в его исторической памяти как одна из лучших страниц национально-освободительной борьбы казахов в XIX веке. В настоящем издании Кенесары Касымов представлен как духовно богатая и неповторимая личность. Книга предназначена для широкого круга читателей.

Валиханов, Эдиге Жансултанович.

Кенесары хан : Эссе / Валиханов,Эдиге Жансултанович. - Алматы : Арда, 2007. - 240с. - ISBN 9965-778-36-1 : 666т.25т.

Книга посвящена выдающейся политической, государственной и военной личности Казахстана XIX века - Хану Кенесары Касымову. Восстание, руководимое Кенесары Касымовым, охватило почти весь Казахстан и длилось десять лет - с 1837 по 1847 год.

Дильмухамедов, Ельток Дилимбетович.

Восстание казахов по руководством Кенесары Касымова в 1837-1847 гг. / Дильмухамедов, Ельток Дилимбетович; Сост.:О. Е. Дильмухамедов, Э. Е. Дильмухамедова. - Алматы, 2010. - 200с. : ил. - Получено в дар. - ISBN 978-601-7046-13-2 : 200т.00т.

Восстание казахов под руководством Кенесары Касымова в 1837-1847 гг., отличавшееся большой силой и упорством по своему размаху и значению, было самым значительным восстанием казахского народа в первой половине XIX века, которое охватило широкие народные массы на продолжительное время

Касымбаев, Жанузак.

Последний поход хана Кенесары и его гибель(декабрь 1846-апрель 1847гг.) / Касымбаев, Жанузак. - Алматы : Ана тiлi, 2002. - 200с. - Библиогр.:с.177-196. - ISBN 5-630-00337-2 : 530т.00т.

В монографии на основе привлечения в основном ранее не вовлеченных в оборот архивных данных предпринята попытка воссоздать реальную картину обстоятельств, предшествовавших откочевке хана Кенесары в Семиречье и его гибели. Преимущественное внимание уделено раскладке сил в регионе, а также ситуации, в условиях которой хан и его близкое окружение погибли в Тянь-Шанских горах.

Значительное место в книге занимают проблемы, раскрывающие обстоятельства гибели хана вследствие согласованных и сконцентрированных действий царизма и кыргызских манапов.

Книга рассчитана на широкий круг читателей

Кенесарин, Ахмет.

Султаны Кенесары и Сыздык: Биограф.очерки : / Кенесарин, Ахмет; Обраб. и примеч. Е.Т.Смирнова. - Алма-Ата : Жалын, 1992. - 144с. : портр. - Библиогр. в примеч. - ISBN 5-610-01126-4 : 32р.50к.

Ахмет Кенесарин рассказывает о национально-освободительном движении казахского народа под предводительством султанов Кенесары и Сыздыка против колониальной экспансии царской России в середине прошлого века. Его рассказ носит характер документального свидетельства.

Книга представляет интерес для историков, творческой интеллигенции и широких читательских кругов.

Кенесарина, Н А.

О деятельности Кенесары хана по царским документам / Н. А. Кенесарина; Н.А.Кенесарина; Региональный фонд Кенесары. - Алматы : Наш Мир, 2001. - 255с. - Текст на рус., каз.яз. - ISBN 9965-00-075-1 : 256т.00т.

В книге Н.А.Кенесариной представлена исследовательская работа, охватывающая около 180 документов, вошедших в сборник "Национально-освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова" Алматы: Ғылым, 1996 г. Материалы исследования содержат новые аспекты изучаемой проблемы. Показаны не только военные и карательные методы колонизации, но и использование царизмом идеологической войны. Вместе с тем, освещена деятельность Кенесары хана, направленная на сохранение и укрепление казахской государственности, его дипломатические усилия, внутренняя политика по сплочению казахских родов и жузов, обстоятельства его гибели.

Книга расчитана на научных работников, студентов и всех читателей, интересующихся историей Казахстана.

Кенесары Қасымұлы : Туғанына 200 жыл толуына арналған Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары / ҚР БҒМ. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология ин-ты;Ред.алқа:М.Қ.Қойгелдиев/төраға/ ж.б. - Алматы, 2003. - 292б. - (Отан тарихы). - 500 дана. - ISBN 9965-25-118-5 : 290т.00т.

Кенссары Қасымүлының 200 жылдык мерейтойына арналган ғылыми-теориялык конференцияның (Алматы, 2002 жыл, кыркүйек) материалдар жинағы казак халқының аса кернекті үлының өмірі мен қызметіне байланысты баяндамалардан түрады. Көпшілік макалалар 1837-1847 жылдардағы үлт-азагтық күрестің нақты кезеңдері мен оқиғаларды ашады. Бүл патша үкіметінің Қазакстанга бойлай енуінс карсы .идеялармен күреске қатысушылардыңқарама-карсьиіықтарына толы оқиғаларды тереңдей түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан макалалар қозғалыстың максаты мен міндеттері, әскеи қимылдардын барысы, әртүрлі кайраткерлердің окиғаға қатынасы. Кенесары

хандығының ішкі саясаты мәсслелерінс байланысты кең көлемдегі пікірлерді камтиды.

Жинак тарихшыларға, тарих мүғалімдеріне, студенттерге, Қазакстанның тарихи өткендегісіне кызығушыларға арналған.

Кенесары, Наурызбай.

Нысанбай ақынның өлеңі [Электронный ресурс]/Наурызбай, Кенесары; ҚР БҒМ, ҒК,"Ғылым ордасы",ҒК. - Ташкент : Түркістан мемлекет баспасы, 1923. - 116б. ; 59МБ. - №3204. Араб әрпімен жазылған. - 754т.00 т.

Колжазба. 1326 №2: Кенесары қозғалысы туралы/Аударған Дайырбеков Сакен.- 15б.

Колжазба. 1326 №6: Кенесары/Айтушы Елеуов Көшен.- 1943.-2 7б.

Колжазба. 1332: Кенесары Наурызбай. Кенесары Наурызбайды жоқтау.- 157 б.

Колжазба. 1333: Нысанбай және  Бұхарбай.-1924.- 112 б.

Колжазба. 1339 №3: Кенесары Наурызбай туралы/Жинаушы Мақанов Л., Айтушы Қулбаев Доскей ақын.-1940.- 29 б.

Колжазба. 1339 №8: Кенесары Саржан.- 92 б.

Колжазба. 1339 №9:Оңдасынов пен Шариповқа/Айтушы Шипин Омар.- 1б., Кенесары Наурызбайдың Адырлы-Байтаққаласын алғаны.- 9 б./Айтушы Шитен Омар. Латын әрпенде – 1940.- б.

Колжазба. 1375: Кенесары Наурызбай қақындағы өлендер, жырлар, әнгемелер, легендалар/Жинаған Бекмаханов Е.-1944-1945.-35 б.

Колжазба. №2: Кенесары-Наурызбайдың қырғыздың қолынан – өлгені Сыпатай батырдан болды/Жинаған Жантобетов Жақсыбай. Араб. Тіленді.-1947.-4 б. 

Қолжазба [Электронный ресурс] . №867 / ҚР БҒК РМК "Ғылым ордасы", Ғылыми кітапхана. - Б.м., 2015. - 105б. - Латын әрпімен жазылған. - 754т.00т.

Қолжазба; Кене хан мен Наурызбай [Электронный ресурс] . №2919 / ҚР БҒМ ҒК РМК "Ғылым ордасы" , Ғылыми кітапхана. - Қазан, 1903. - 1903 жылы Қазан қаласында басылған.

Қолжазба; Кенесары- Наурызбай жөніндегі дастандар мен өлеңдер [Электронный ресурс] . №1329 / ҚР БҒМ ҒК РМК " Ғылым ордасы", Ғылыми кітапхана. - Б.м, 1939-1940. - 423б. - 754т.00т.

Қолжазба: Кенесары Наурызбайдың өлеңдері [Электронный ресурс] . №1338. №13 / ҚР БҒМ ҒК РМК " Ғылым ордасы", Ғылыми кітапхана. - Б.м., 1922. - 84б. - Жинаған Қашқынбай,1922 ж. - 754т.00т.

Мекебаев Т.Қ., Бисенбаев П.Қ.

Кенесары-Наурызбай туралы тарихи-фольклорлык ул- гілер: оку құралы / Т.Қ. Мекебаев, П.Қ. Бисенбаев. - Алма- ты: Қазақ университеті, 2014.- 393 бет. ISBN 978-601-04-0741-1

Көпшілікке ұсынылып отырған тарихи-фольклорлык үлгілер жинағы — бүдан бұрын «Шығыс Түркістан өлкесіндегі тарихи жырлар», «XIX ғасырдағы тарихи жырлар» деген атаумен «Қазақ университеті» баспасы шығара бастаған оку құралдарының занды жалғасы. Кітапка еліміздің азаттығы үшін арыстандай алысып откен казақтың соңғы ханы Кенеса­ры Қасымұлы мен оның батыр інісі Наурызбай төре жайындағы әдеби жәдігерлеріміз енгізілген.

Оқу құралы халық мүрасын тереңірек білгісі келетін жоғары оқу орындарынын студенттері мен магистранттарына арналған.

Национально-освободительная борьба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова. - Ал­маты: Ғылым, 1996. - 512 с.

В книге представлены документы, отражающие различные аспекты народно-освободительного движения под предводи­тельством Кенесары Касымова.

Рассчитана на историков, литературоведов, военных спе­циалистов.

Рязанов А. Ф.

Восстание Кенисары Касымова (1837—1847 гг.): Исторический очерк.— Алма-Ата; Малое издательство "Айкап", 1993 г. 32 стр.-ISBN 5-7667-0332-5

Издание знакомит читателей с восстанием Кенесары Касымова, охватившим в 1837—1847гг. обширную территорию Казахстана, которое были вовлечены большие силы как со стороны восставших, так и со стороны русского правительства. Книга ос­нована на донесениях, письмах, распоряжениях, воззваниях, инструкциях русских чи­новников, в которых достаточно полно отражается борьба приверженцев султана Кенесары. Приводятся тексты писем Кенесары к представителям власти, в которых разъясняется истинны смысл и цели десятилетней борьбы султана с русским правительством.

Середа, Н.

Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838-1847) : Ахмед Кенесарин. Кенесары и Садык/А.Кенесарин / Н. Середа. - Атырау-Уральск : Диалог, 1992. - 214с. - Загл.обл.:Хан Кенесары. - 390т.00т.

Хан Кене. (Тарихи жырлар, толғаулар, дастандар, пьеса мен деректі баяндар)/Құраст. - С.Дәуітов. - Алматы: «Ана тілі» баспасы, 2012 ж. - 424 бет.

ISBN 978-601-251-075-1

Жинаққа қазақ халқының қаһарман ханы, ұлт азаттык көтерілісінің аса білікті жетекшісі, қаһарлы Кенесары Қасымұлы жайлы өлең-жырлар, толғаулар, дастандар, пьеса мен деректі тарихи баяндар топтастырылып берілді.

Бүл туындыларда аты аңызға айналған, ел азаттығы үшін арыстандай алысқан Кенесары ханның ерлігі мен ел бастаған ерен істері, күрескердің рухы жан-жақты суреттеледі.

Кенесары ханның 210 жылдығына орай ұсынылып отырған бұл мерейтойлық жинақтың көпшілік көңілінен шығарына сеніміміз мол.

Шалжанов, Ағайдар.
Жанғабыл мен Кенесары арасындағы тартыс және Ақтыбай мен Байтеке өлімі туралы әңгіме [Электронный ресурс] : Қолжазба . №1000 / Шалжанов, Ағайдар; ҚР БҒМ,ҒК,РМК "Ғылым ордасы",ОҒК. - 1946. - 26б. ; 25МБ. - Араб әрпінде жазылған. - 754т.00т.

                                                   Ысмайлов, Есмағамбет.
Кенесары Наурызбай бастаған көтеріліс [Электронный ресурс] . №1328 (2-дәптері) /

Ысмайлов,Есмағамбет. - Алма-Ата, 1940. - 279б. - 754т.00т.

Ұран. – 1917-1918. - № 6-9, 20, 24, 28, 30, 38

Уральск. – 1962. -  № 2-39, 42-51, 54-75

Уральск. – 1963. - №  1-42

Приуральская правда. – 1939. - № 1-76, 78-86, 89-110, 112-117, 119-151, 153, 155-182, 184-206, 208-213, 215, 216, 218, 222-227, 229, 230, 232-239, 241, 243-249, 251, 252, 254-257, 259-296

Приуральская правда. – 1940. - № 1-299

Приуральская правда. – 1941. - № 1-102, 104-148, 150, 151, 153-190, 192-218, 220-303, 305, 307, 308, 310

Приуральская правда. – 1943. -  № 2-11, 13-32, 34-64, 66-193, 195-218, 220-225, 228-234, 238-248

Приуральская правда. – 1944. - № 1-97, 99-114, 116, 124-179, 181-214, 216, 218-220, 222-224

Приуральская правда. – 1945. - № 1-3, 5-7, 9, 11-15, 17-24, 26-150, 152-165, 169, 171-197, 199-207, 210-212

Приуральская правда. – 1946. - № 3-32, 34-55, 57-70, 73-76, 78-118, 120-123, 127-146, 148-150, 152, 154-158, 160-163, 165-170, 172, 177-194, 196, 197, 199-213, 215, 217-235

Приуральская правда. – 1947. - № 2-53, 55-79, 81, 83-148, 150-157, 159-176, 179, 197-199, 204-210, 212-214, 216-235, 237, 238, 240, 241, 245

Приуральская правда. – 1948. - № 2-25, 27-28, 30-141, 143-195, 197-212, 214-255

Приуральская правда. – 1949. - № 3-51, 54-74, 77-82, 84-165, 167-170, 172-180, 182-205, 207-218, 220-240, 242-252, 254-256

Приуральская правда. – 1950. - № 1-42, 44-95, 97-114, 116, 118-174, 176-179, 181-183, 185-247, 249-259

Приуральская правда. – 1951. - 1-126, 128-159, 177-244, 246-257.

Приуральская правда. – 1952. -№ 1- 16, 18-80, 82-101, 103-143, 145-251

Приуральская правда. – 1953. -№ 1-40, 42-70, 72-87, 89-112, 114-121, 123-158, 161-217, 219-226, 228-245, 247-253, 255-257

Приуральская правда. – 1954. - № 2-13, 15-39, 41-65, 67-88, 90-96, 98-110, 112-116, 118-127, 129, 131-162, 164-193, 195-256, 258

Приуральская правда. – 1955. - № 1-29, 31-40, 42-95, 97-140, 142-180, 182-205, 207, 208, 210-259

Приуральская правда. – 1956. - № 2-118, 121, 124, 128-148, 150-165, 167-210, 212-224, 226-255, 258-261

Приуральская правда. – 1957. - № 1-92, 94-159, 162-226, 229-259

Приуральская правда. – 1958. - № 2-52, 54-80, 83-105, 108-157, 162-216, 219-259

Приуральская правда. – 1959. - № № 1-26, 28-41, 45-54, 56-73, 76-154, 158-191, 193-221, 223-237

Приуральская правда. – 1961. - № 1-82, 85-121, 123-170, 172-238, 240-255

Приуральская правда. – 1962. - №№ 1, 2, 3, 5-28, 30-57, 59-85, 87-93, 95-110, 112-117, 119-125, 127- 131

Приуралье. – 1963. - № 1, 3-10, 12, 13-20, 22-33, 35-50

Приуралье. – 1964. - № № 1-4, 6-16, 18-24, 26-75, 77-80, 82-85, 88-94, 96-111, 113-114, 116-130, 132-145, 147, 148, 150, 152, 153, 157, 172, 176-229, 231, 232, 238-246, 248-260

Приуралье. – 1965. - № 1 – 233,235, 237-260

Приуралье. – 1966. № 1-72, 74-141, 143-189, 191-226, 228-239, 241-259

Приуралье. – 1967. – № 1-47, 49-100, 102-123, 125-131, 133, 134, 136, 138-218, 220-223, 225-251, 253-257, 259, 260 

Приуралье. – 1968. – № 1-12, 14-168, 170-260

Приуралье. – 1969. – № 1-6, 8-13, 15-36, 38-54, 56-65, 67-73, 75-80, 82-98, 100-163, 135-214, 216-260

Приуралье. – 1970. – № 2 – 70, 72-105, 107-133, 136-141, 143-170, 172-195, 197-206, 208-216, 218-243, 245-254, 256-258

Приуралье. – 1971. - № 1-33, 35-87, 90-128, 130-132, 134-153, 155-159, 161-173, 175-259

Приуралье. – 1972. – № 1-7, 9-79, 81-84, 87-256, 258, 259 

Приуралье. – 1973. – № 91 

Приуралье. – 1974. - № 1-51, 53-139, 141-215, 217-219, 221-227, 229-229, 231-234, 236-247, 250-253, 255-259

Приуралье. – 1975. - № 2-76, 78-85, 87-95, 97, 98, 100-245, 247-259 

Приуралье. – 1976. – № 1-66, 68-254, 256-259

Приуралье. – 1977. - № 1-255 

Приуралье. – 1978. - № 3-23, 27-30, 32-40, 42-56, 58-80, 83-89, 91-96, 98-99, 102-105, 107-120, 122-177, 179-183, 186-191, 193, 195-206, 208-228, 231-244, 246-255, 259. 

Приуралье. – 1979. - № 1-211, 213-222, 250

Приуралье. – 1980. –№ 1-2, 4-8, 10-22, 24, 26,27, 29-32, 34-37, 39-43, 45-51, 53,55, 56, 58, 60-68, 70-72, 74-91, 93, 95-97, 100-103, 105,107, 109, 110, 112-118, 120-124, 126-131, 133, 135-137, 140-147, 149-150, 154-157, 159-168, 170-177, 179, 182-184, 186, 188, 190, 191, 195, 197, 202-205, 209, 211-214, 217, 219, 221-235, 237-239, 241, 242, 243, 246 

Приуралье. – 2000. - № 1-104

Приуралье. – 2008. - № 1-148

Прикаспийская правда. – 1932. - № 2-5, 8-24, 27-32, 34, 36-49, 51-62, 64-69, 72-78, 80-83, 85, 87-89, 91-96, 98-118, 122, 124-127, 129-132, 134-136, 138, 140-148, 150, 152-158, 160-165, 167-171, 173-182, 184-188, 190-224, 226-230, 232, 234-236, 238-241, 243-246

Прикаспийская правда. – 1933. - № 2-47, 49-51, 53-161, 163-196, 198-204, 206-211, 213-220, 222-241, 243-251, 253, 255-301

Прикаспийская правда. – 1934. - № 1-46, 48-49, 51-151, 153-286, 289-301

Прикаспийская правда. – 1935. - №  1-300

Прикаспийская правда. – 1936. - № 2-10, 12-41, 43-61, 63-85, 87-192, 194-301

Прикаспийская правда. – 1937. - № 1- 65, 67-69, 71-153, 155-301

Прикаспийская правда. – 1938. - № 1-300

Красный урал. – 1921. - № 3-76, 78-116, 118-125, 127, 129-283

Красный урал. – 1922. - № № 2-9, 11-142, 145-152, 154, 156-170,172-186, 188-199, 204-210, 212-237, 239-245, 247-249, 253, 259, 262, 264, 267, 272, 274, 276, 277, 279-282

Красный урал. – 1923. - №  1-2, 4-48, 50-294

Красный урал. – 1924. - № 2-10, 13-16, 22-35, 37-51, 53-65, 67, 71-74, 76-199, 201-280, 283-296

Красный урал. – 1925. - № 1-298

Красный урал. – 1926. - № 1-300

Красный урал. – 1927. - № 1-15, 17-29, 31-164, 259-302

Красный урал. – 1928. - № 1-89, 91-188

Красный урал. – 1929. - № 1-153

Красный урал. – 1930. - № 1-293

Красный урал. – 1931. - № 2-295

Киргизская правда. – 1919. - № 1-6, 8-11,13, 15-18, 20, 22-24

Известия. – 1918. - № 1-3, 7-23, 25, 27-31

Западный Казахстан. – 1964. - № 25

Дұрыстық жолы. – 1919. - № 1 – 11

1905 ж. Орал облысының және Торғай облысының Петербургқа депутат болып барған iзгi ишанларының hәм билерiнiң дiн тұрғысындағы hәм жер тұрғысындағы әр министрлерге ұсынған сөздерінен. - қаласы белгiсiз, ж/б

Мұғалім – 1919. - №7. 

Муалим - 1913-1914. - № 1-9

Садақ. – Верный

Үш жүз. – 1918. № 4. 

Туркестанская Туземная газета. - 1881.  № 15. 

Туркестанская Туземная газета. - 1894.  № 23.

Туркестанская Туземная газета. - 1907. № 7, 13, 20. 

Туркестанская Туземная газета. - 1916. № 8-12, 17, 18, 24, 25, 28, 33-36, 39, 41, 45, 54.

Туркестанская Туземная газета. - 1917. № 2-10, 12. 

Туркестанская Туземная газета. - 1917. № 3, 10.

Тілші. - 1925. № 151, 153-160, 162-169, 172, 176, 181-183, 200, 204. 

Тілші. - 1928. № 64, 72, 72-75.

Тілші. - 1929. № 1-10.

Тілші. - 1925. № 151, 153-160, 162-169, 172, 176, 181-183, 200, 204. 

Тілші. - 1928. № 64, 72, 72-75.

Тілші. - 1929. № 1-10.

Тараққи. 1906. № 1-19. 

Сыр бойы. - 1929. № 11-22, 24, 31-35. 

Сыр бойы.  - 1930. № 38-118. 

Семиреченские областные ведомости. - 1911. № 49, 50, 57-59, 61-73, 75-82, 85-89, 164,167,241-246, 267-270, 272, 278. 

Семиреченские областные ведомости. - 1917. № 44, 47-50, 77, 110. 

Семипалатинский листок. - 1905. № 226, 243, 2466, 247-250, 252-257, 260-262, 264, 265, 267, 271-275, 277, 278.

Семипалатинский листок. - 1906. № 7, 8, 11-14, 16, 17, 19, 21, 22-25, 28, 30, 33-36, 39, 40, 44, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 58, 61-65, 69, 70, 72, 73, 82, 83, 87, 90, 93-96, 98-100, 102, 108-111, 114-116, 119-122, 126, 127, 129, 131, 132-134, 137-139, 141, 143, 148. 

Семипалатинский край. - 1914. № 1-25.

Сары арқа. - 1917. № 13-14.  

Сары арқа.- 1918. № 30-42.

Сталиндік жауынгер. - 1945. № 53-80. – қ.ж.