Материалы
Полнотекстовые электронные ресурсы ЦНБ
Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы
200px Мәшһүр ЖүсіпМәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (1858—1931, Павлодар облысы, Баянауыл ауданында туған) — ұлы ойшыл, фольклор танушы, этнограф, тарихшы, философ, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің белгілі тұлғасы.
Мәшһүр-Жүсіп араб және парсы тілдерін жетік білгенімен қоймай, көп тілді білген ғұлама.
Ол өлең жазумен қатар, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырумен де айналысты. Шежірелер мен айтыстарды, көптеген тарихи жырларды хатқа түсіріп, кейінгі ұрпаққа аманаттады. Сонымен бірге, ол күллі ғұмырын қазақ халқын сауаттандыруға жұмсады десек те болады. ҚАЗАҚТЫН ЖЕРІ, “Күн батысы – Сырдария, күншығысы – ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі – Жетісу өзені, солтүстігі – Еділ, Жайық. Бұл қазақ иесіз жатқан жерге келіп ие болған жоқ, ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен кеше Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек заманында жаннан кешіп, сусын орнына қызыл қан ішіп, жаудай алысып, жаттай салысып, күні-түні атысып, қара қанға батысып, шыбын жанын нысанаға байлап, не маңғаз, сарбаздары жау жолында оққа ұшырап өліп, сөйтіп алған жері еді...”
Еңбектері
10-15 жасынан бастап-ақ өлең жазып, хат жазарлық болғаннан-ақ Мәшһүр Жүсіп халық әдебиетін ел аузынан да, қағаз бетінен де жинаумен айналысады.
1887 жылы 29 жасында Мәшһүр Жүсіп Бұхара, Ташкент, Түркістан, т.б. шаһарларға сапарға шығады. Ол заманда негізгі көлік қатынасы түйе мен ат болғанын ескерсек, бұл сапарының өзі 2-3 жыл уақытты қамтыса керек. Мәшһүр Жүсіп бір жыл Бұхарада тұрып оқып, білімін толықтырады. Араб, парсы, шағатай, түркі тілдерін үйренеді. Өзбек, тәжік, және т.б. тілдерді де біледі, әдет-ғұрпын түсінеді. Көптеген ғылыми кітаптарды оқып, танысады.
Келесі жылы Бұхарадан қайтып, Түркістандағы атақты Қожа Ахмет Йасауидің басындағы Әмір Темір салдырған көк күмбезін көреді. Онда да бірсыпыра уақыт болып, бірнеше ғалымдармен танысады. Одан әрі Сыр өңірін аралайды. Майлықожамен жолығады, жеті атасынан бері ақындық үзілмеген дуана қожа Көшек, Күдері қожа тұқымдарымен танысады. Одан кейін Шу мен Сырдан өтіп, Ұлытау мен Кішітауды басып, Есіл мен Нұраны жайлап, мекен қылған жұртты аралайды. Осындай екінші сапарына Мәшһүр Жүсіп 37 жасында, яғни 1895 жылдар шамасында шықса, үшінші сапары 49 жасына (1907) сәйкес келеді.
Мәшһүр Жүсіптің үш кітабы: “Сарыарқаның кімдікі екендігі”, “Хал-ахуал”, “Тіршілікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз” атты туындылары 1907 жылы Қазан қаласындағы Құсайыновтар баспаханасынан жарық көреді. Кейіннен ол баспаханадан шыққан 14 қалам иесінің шығармаларын цензура сотқа тартады. Ішінде Мәшһүр Жүсіптің жоғарыда аталған еңбектері де бар.
Мәшһүр Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің басым көпшілігі – аңыз бен әңгімелер. Мұндағы аңыздар: жер-су аттары.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының аңыз-әңгімелерді, тарихи әңгімелерді, шешендік сөздерді қағазға түсірумен ғана шектелмей, фольклордың басқа да жанрлық түрлерін, атап айтқанда, тұрмыс-салт жырларын, эпос, ертегі, мақал-мәтел, ақындар айтысын, т.б. жинағаны белгілі. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жинаған фольклорлық үлгілерге жанрлық жағынан келетін болсақ, ел аузынан тұрмыс-салт жырларының 30-40 шақтысы топталған.
Ол ел арасынан: “Қамбар батыр”, “Ер Тарғын”, “Ер Көкше”, “Ер Сайын”, “Нәрік ұлы Шора батыр”, т.б. тәрізді батырлар жырында, “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Алтынбас-Күмісаяқ” т.т. лиро-эпостық жырларды да, сондай-ақ “Киік”, “Бозторғай”, “Дін үйренетұғын” тәрізді басқа шығармаларды да жинаған. “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Ер Тарғын” жырларын Мәшһүр Жүсіп 1866 жылы 8 жасында-ақ Қамар хазіреттің қолжазбасынан көшіріп алғанын білеміз. Ал “Алтынбас-Күмісаяқ”– 200 жолдан тұрады дей отырып, бұл жыр үлгілерін жинаған В.Радлов екендігін Мәшһүр Жүсіп көрсетіп кеткендігінің де куәсі болдық. Бұл үлгілерді Мәшһүр Жүсіп В.Радлов жинағынан ала отырып, олардың бәрін қолжазбаның әр жеріне шашыратпай, бір жеріне ғана топтастыра орналастырған. Сондай-ақ, қолжазбалар ішінде “Сайын батыр” жырының көлемі 2000 жолдан тұрады деген де дерек бар.
Зерттеуші ел арасынан түрлі ертегілер де жинаған – “Еділ-Жайық”, “Көр ақтарған Жаманбай”, “Баһырам патша туралы”, “Есен тентек туралы”, “Ертеде бір хан болыпты” , “ Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама”, “ Еңсегей бойлы Ер Есім”, “Алаша хан”, “ 7 жасар Желкілдек”, “Ер Төстік”, “Әз Жәнібек және бір ұста”, “Екі патша”, “Әділ би”, “Сүйіндік:Олжабай батыр, “Тама Сарыбас мерген”, т.б.
Халық поэзиясы үлгілерін, оның ішінде мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ерінбей ұзақ жинағаны мәлім. Фольклордың басқа жанрларына қарағанда, мақал-мәтелдерді жинаумен айналысу фольклорист-ғалымнан ұзақ уақыт пен қажымас ізденуді, еңбектенуді қажет ететіні белгілі. Себебі, мақал-мәтелдер дайын күйінде жеке-дара кездеспейді. Оларды айтушының не ауызекі сөзінен, не қолжазбалар ішінен, туындылар арасынан іздеп табу арқылы қағазға түсіру керектігі аян.
Электронная библиотека "Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы"
Қолжазба – 657 папка, № 13 дәптер, 14 бет., көлемі: 20,6 МБ
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің жинағандарынан
Қолжазба – 1125 папка, 151 бет., көлемі: 81,3 МБ
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің жинаған әдебиет үлгілерінен негізгі материалдары
- Мәшһур Жүсіптің өмірі
- Тірлікте (М. Жүсіптің өз өмірі)
- Қойкелді
- Құданың шеберлігі
- Адам басында бір табиғат бар
- Алданазарға жүйрік тұқымы қайдан келді
- Соқыр
- Біреу өз бойына ақылын төреші қылса
- Жақсы әйелдер туралы
- Жер тұтуға тоймайды
- Жалқаулық
- Алтын бас, күміс аяқ ғашық болғаны
- Тұтқын зары
- Қара өлең
- Ем таба алмай
- Абайдан
- Желпілдек
- Мәшһур Жүсіп Көпеев
- Наурызбайдың кіші жүз алтын жаббасқа барып қайтадан еліне қайтып келгені
- Мәшһур Жүсіп туралы
- Әйел баланың тәрбиесі туралы
Қолжазба - 1173 папка, № 1-20 дәптер. – 580 бет., көлемі: 351 МБ
1 дәптер. Мәшһур Жүсіп Көпеевтің материалы
• Аңқау сарттың әңгімесі
• Мәшһур Жүсіп Көпеевтің сөзінен
• Мәшһур Жүсіп Көпеевтің жинаған сөздерінен
Жинаушы Фазыл Мәшһүр Жүсіп ұлы 1931, 1935, 1942 ж. қолжазба араб әрпімен жазылған.
2 дәптер. Мәшһур Жүсіп Көпеевтің шығармалары
- Мәшһур Жүсіптің Әбен Мырқыұлының өзінің Бұқарға оқуға қалай келгендігі жөнінде айтып тапсырған өлеңі
- Шойки Ісхақ
- Ғауам би
Жинаушы: Себепов Ғұлам 1945 ж. қолжазба орыс алфавитімен жазылған
3 дәптер Аңыз, әңгімелер Кенесары туралы. Латын әрпімен жазылған
4 дәптер
- Жар-жар
- Келін түскенде
Жинаған: М.Ж. Көпеев. Араб әрпімен жазылған
5 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеиевтің жинағандарынан әңгіме. 1948 жылы араб әрпімен жазып тапсырған Сыдықов Р.
6 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің жинаған әңгімелерден. 1939 жылы жазып тапсырған Сатыпалды Аймағанов
7 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеев. Әйел туралы. Жинаған Балабекұлы
8 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің өлеңдері. 1938 жылы Әбітай Қоспақовтың қолжазбасынан латын әрпімен көшірген Естемесов
9 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің шығармалары. Қолжазба 1916-1925 ж. араб әрпімен жазылған. Жинаған Жолмұрат Жүсіпұлы
10 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеев. Тырна әңгімесі. 1947 ж. арап әрпімен жазып тапсырған Жаналин
11 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің өлеңдері. Жинап зерттеу қоғамына 1935 жылы Тойбеков тапсырған.
12 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің сөзі. «Көріғұлы сұлтан» өлең. Жинаушы Жолмұрат Жүсіпұлы 1945 ж. көшірген.
13 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің сөзі. «Ширизат Күлшат» қиссасы. Жинаушы Жолмұрат Жүсіпұлы
14 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің шығармалыры, қиссалары мен әңгімелері. Қолжазба араб әрпімен жазылған. 1945 ж. жинаушы Жолмұрат Жүсіпұлы
15 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің шығармалыры.
Жинаушы: Жолмұрат Жүсіпұлы
16 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің сөзі. Қисса Ибрахим адхм. Жинаушы: Жолмұрат Жүсіпұлы
17 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің өлеңдері және ел арасынан жинағандары. 1945 жылы тапсырған Жолмұрат Жүсіпұлы
18 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің шығармалыры.
Жинаушы: Жолмұрат Жүсіпұлы. 1946 жылы жазылған
19 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің шығармалыры.
Жинаушы: Шәріпұлы Сабыр
20 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің Қайат бақши пайғамбар туралы шығармасы. Өзі жазған нұсқадан 1945 жылы көшірген Жолмұрат Жүсіпұлы
- Қайат бақши 1945 ж.
- Мәшһур Жүсіптің сөзі. Екі ағайынды жігіттің әңгімесі. 1921 ж.
2 дәптер
Мәшһур Жүсіп Көпеевтің жинағандарынан
6 дәптер
Мәшһур Жүсіптің 1894 жылы Ташкенттен арап әрпімен жазған өлең хаты. Фондыға 1934-1936 жылы түскен
7 дәптер
Мәшһур Жүсіптің жинаған өлеңдерінен (толық емес үзінділер)
- Ертерек заманда Мәшһурдің айтқан өлеңдері
- Дүние үшін оқу оқып болған молда
- Наурыз өлеңі
- Шал батасы
- Мәшһур Жүсіптің жинаған өлең әңгімелері
Қолжазба – 149 (Д) папка, 455 бет., көлемі: 831 МБ
1 дәптер
- Мөпек пен Опан қыз айтысы
- Тұтқынмен қыздың айтысы
- Опан мен қыз айтысы
Машһүр Жүсіп Көпеевтің жинағанынан машинкаға көшірілген.
2 дәптер
Арғыннан шыққан Қамбар. Жанақ ақын мен Найманнан шыққан Сабыр Түбек ақын айтысы. Машһүр Жүсіп Көпеевтің жинағандарынан
Машһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбасы араб әрпімен жазылған
Машһүр Жүсіп Көпеевтің діни шығармалары
Машһүр Жүсіп Көпеевтің өмірбаяны
Қолжазба – 1176 папка, № 1, 3, 4, 5. дәптер 447 бет., көлемі: 1,10 ГБ
1 дәптер
Машһүр Жүсіп Көпеевтің шығармалары мен жыйнаған материалдары 1920-1925 жж.
3 дәптер
Екі қырағыдан су қаралғы туады. Арап әрпінде жинап тасырған Машһүр Жүсіп Көпеев
4 дәптер
Лашын мен қарғаның хикаясы
5 дәптер
Машһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбасынан көшірме араб әрпінде 1920 жыл
Қолжазба – 1645 папка, 235 бет., көлемі: 552 МБ
Көпеев М.Ж. =كوفايف يوسف بيك. Тірлікте көп жасағандықдан көрген бір тамашамыз = تريلكده كوب جاساغانلقدن كوركان بر تماشه مز
- Қазан: Электро-типография Шараф, 1907. - 25 б. Араб әрпінде.
Көпеев М.Ж. =كوبييف يوسف. Хал-ахуал. - Қазан: Типо-литография Имп. ун-та, 1907. - 21 б. Араб әрпінде.
Көпеев М.Ж. Сары арқаның кімдікі екендігі: Қазақтың осы күнгі әңгімесі. - Қазан: Шәрәф Мәтбағасы, 1907. - 24 б. Араб әрпінде.
Көпеев М.Ж. Қолжазба (1-20 дәптер)
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің қолжазбалары сыр шертеді // https://www.youtube.com/watch?v=yRt0VpdttH8
Павлодарда Бұқар жырау атындағы Әдебиет және өнер музейінде «Ғұлама тағылымы» атты тақырыптық көрменің тұсауы кесілді // http://pavlodarnews.kz/index.php?id=8167
Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 160 жылдығына орай «Ғұлама тағылымы» атты көрме басталды // http://kaztrk.kz/news/madeniet/mashhur-zhusip-kopeevtin-160-zhyldygyna-orai-gulama-tagylymy-atty-korme-bastaldy-110392
Мәшһүр Жүсіптің қолжазбалары Павлодар өңіріне жеткізілді // http://24.kz/kz/zha-aly-tar/m-denie/item/227432-m-sh-r-zh-sipti-olzhazbalary-pavlodar-irine-zhetkizildi
Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің сирек қолжазбалары көпшілік назарына ұсынылды // http://kazakh-tv.kz/kz/view/culture/page_191848_kazakh-poet-mashkhur-zhussup-kopeyev%E2%80%99s-original-manuscripts-were-presented-in-pavlodar
В Павлодаре представили оригиналы рукописей казахского мыслителя и поэта Машхур Жусупа Копеева // http://kazakh-tv.kz/ru/view/culture/page_191848_kazakh-poet-mashkhur-zhussup-kopeyev%E2%80%99s-original-manuscripts-were-presented-in-pavlodar
Личные вещи и рукописи Машхура Жусупа Копеева выставят в Павлодаре //
Сахаба Тілеуберді. Мәшһүр мұрасы // Сарыарқа самалы. - 2018. - 15 наурыз (№30). - 1 б.
Бықай Фарида. Көненің көзі – әулиенің сөзі // Егемен Қазақстан. - 2018. - 26 наурыз (№56) 2018. - 8 б.
Мәшһүр Жүсіп өнегесі // Ана тілі. - 2018. - 16 – 28 наурыз (№11-12). - 3 б.
Игілікова Сымбат. Сирек қордағы Мәшһүр Жүсіп Көпеев қолжазбалары // Парасат. - 2015. - № 12. - 18 бет.
Шаншар
Кенесары хан (каз.Кенесары Қасымұлы; 1802 год, вблизи горы Бурабай, Акмолинская область — 1847 год, холм Кеклик-Сенгир у реки Карасу, Кыргызстан — казахский султан, чингизид, внук хана Абылай-хана. С 1841 года — последний хан всех трёх казахскихжузов.
В современном Казахстане почитается на государственном уровне как лидер национально-освободительного движения казахов в 1837—1847 годах за независимость от Российской империи. В советской историографии Кенесары назывался лидером реакционного феодально-монархического движения, направленного на отрыв Казахстана от России.
Биография
Отец Кенесары, Касым-султан, или Касым-торе, родился от дочери джунгарского хунтайджи Галдан-Цэрэна. Касым, будучи знатным и богатым чингизидом (торе), имел несколько жён и многочисленное потомство. Его старшая жена Айкумис была матерью 6 детей Касыма — Саржан, Есенгелди, Кошек, Агатай, Бопай и Кенесары. Бопай, младшая сестра Кенесары, была активной участницей восстания Кенесары. Батыр Наурызбай, младший брат Кенесары, родившийся от 2-й жены Касыма, также принимал активное участие в восстании.
Кенесары, как и другие представители казахской аристократии, получил настоящее степное воспитание и с детства постигал азы управления и военного искусства. Уже в юные годы Кенесары прославился лидерскими и организаторскими качествами, выделялся среди своих многочисленных братьев и сверстников, снискав себе уважение окружающих.
Восстание последнего казахского хана
Самое продолжительное и крупное в XIX векенационально-освободительное восстание в Казахстане под руководством хана Кенесары Касымова охватывало всю территорию Среднего жуза и части Младшего и Старшего. Например, в Младшем Жузе соратником Кенесары выступил знаменитый батыр Жанкожа Нурмухамедов. Также как и восстание под руководством Исатая Тайманова и Махамбета Утемисова1836—1838 годов, в основе своей имело непримиримое отношение к колонизации земель Россией, упрочению и расширению военных пограничных линий.
Политические взгляды Кенесары формировались в трудные годы 1-й четверти XIX века, когда Российская империя все более проникала в глубь казахских степей. Колонизация вызывала массовые протесты казахов. Во главе народных антиколониальных выступлений встали активные представители казахской чингизидской знати. Именно в этот период в ходе национально-освободительной борьбы казахов (20—30-е годы XIX века) Кенесары выдвинулся в политические лидеры своего народа. В эти годы он принимал активное участие в движении, возглавляемом его братом Саржаном.
В борьбе против России Кенесары выступал сначала как продолжатель политической линии своего отца Касыма и брата Саржана, вероломно убитых кокандским ханом, затем как руководитель новой антиколониальной войны. После убийства Саржана (1836) и Касыма (1840) союз с кокандцами для Кенесары стал невозможным. Он искал других союзников: в лице бухарского хана, киргизов и др. В основе действий Кенесары против Российской империи было стремление остановить её продвижение в глубь степи, разрушить построенные на казахской земле русские крепости и остановить возведение новых, но главное было восстановить казахскую государственность времён своего деда — хана Абылая. Прежде, продолжая дело своего отца, Кенесары пытался решить проблемы, возникшие между Казахским ханством и Россией, дипломатическим путём. Сохранилось несколько писем Кенесары российским властям— царю Николаю I, Оренбургским генерал-губернаторам В.А. Перовскому и В.А. Обручевскому, Сибирскому генерал-губернатору П.Д. Горчакову. Понимая военное и численное превосходство русских войск, Кенесары тщательно готовился к военным действиям. Его военные отряды постоянно проходили боевую подготовку, были привлечены беглые русские и иностранные мастера оружейного дела.
В 1838 году войска Кенесары осадили Акмолинское укрепление, на месте которого сейчас расположена столица Казахстана — город Астана.
1845 году Кенесары захватил ряд кокандских крепостей: Жанакорганская, Жулекская и Созакская. А 1846 году хан захватил крепость Мерке. Кенесары вёл непримиримую и упорную борьбу с царскими отрядами, Кокандским эмиратом, и с внутренними врагами за политическую независимость казахов.
Кенесары между тем укреплял свои позиции в Степи, проводя жесткую политику по отношению к родам и аулам, лояльным к имперским властям.
Обещаниями и угрозами хан склонял к откочевке людей из пограничных округов, подконтрольных имперским властям. На что в большинстве случаев родоправители и баи соглашались. Омская администрация в свою очередь стремилась не допустить откочевок, действуя через преданных ей султанов и посылая по следам ушедших волостных жителей воинские отряды для силового возвращения их на прежнее место. Немногочисленным волостям, лояльным к русским властям, П.Д. Горчаков рассылал воззвания, обращаясь к султанам, старшинам. Так, знати Карача-Джаулубаевской волости от имени генерал-губернатора была объявлена благодарность за то, что эта волость, в отличие от других, не предприняла откочевку в ответ на призывы Кенесары, и предлагалось задерживать в своей волости «подозрительных» людей.
Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана
Музей литературы и искусства имени Бухар жырау
Антиплагиатная система Strikeplagiarism.com